" ZOOMINAM NII"HONG PIANKHIATNA THU
By,Pr.Dr.Cin Sian Pau
"Minam Nii"cih kammal in,bang gaam,bang minam hita leh,Gaambuppi aa,vai thuoi khat,"Tangtut
Nii,Gualzawh Nii"ciaptehna nii ahi hi.Tua mah bangiin,"Zoominam Nii"ih cih zong,"Zoomi Buppi Suahtak Nii,Zoomi Gaam ki-ukna Ih Khell Zawh Nii,Zoomi Buppi'n Democracy Ih Ngah Nii"cihnopna ahi hi.Minam Nii ih gen ciangiin,a nii bek ngaihsun loiin,a minam zongh ih ngaihsut kul ding hi.Tua banah gaamsung nuntak zia,haksat na te theih masak ding thupi hi.Tuate thei lopi-iin Minam Nii ih gen hang,a manphatna a thupitna phawkkha zolo ding hihang.
Zoo gaam in India leh Kawlgam kikalah om ihih mah bangiin,ei lei ki-uk gaam ihhi hi.Kumpi nei loiin,mi khempeuh kumpi leh nautaang kici hi.Ki-ukna Thukhunpi zongh ki neilo hi.Hih thute gaamkeek mikaangte in hong muh ciangiin,Kawlgaam bek hong do loiin,Zoogaam nangawn hong sim uh aa,kum tampi hong sim khit
1892 ciangiin,Zoogaam hong la zo pan uh hi.Gaamkeek Mikaangte' inKawlgaam thumvei hong do na paniin,Zoogaam hong la zo pan ahi hi.A masa gaamkeek gaaldona,1871 kum hi aa,a nihna gaamkeek gaaldona,1888 hi-iin,a thumna gaamkeek gaaldona,1889 pan 1896 dong ahi hi.Tua hun iin Zoogaam leitang atamzaw hong la zo uh hi.Tua ahih maniin,kum 1896 akipan"The Chin Hills Regulation Acts"tawh hong uk uh hi.Zoogaam a lak naailoh nateng pen,1894 kumteh,"Nawngkai sak lohna ding gaam"ci-iin ciamteh uh hi.1920 kum ciangiin hih nangkai sak loh ding gaam teng pen,Maymyo khua a,Kikaang gaamukte kikhopna paniin,hong phiat aa,a om lai ih Zoogaam teng zong,1927 kum iin,la khin ta hi."Thu in la hi aa,La in thu hi",ih cih mah bangiin,ih pu ihpate in zongh la khat na phuak uh hi.
1. (a)Tuizuum Maangkaang,
Meiibang hong khaang,
lentukuam ziinbang hong
liing aa,pianna ei gam lei
aw phaal siing ee.
(b)Piangam lei leh singta
gamlei,laal ih nawn sansi
in zel aa,ngalliam
vontawi,ka lau lo laii ee.
Kum 1896 kum a ki-ukna ding aa a bawl,'Upadi","THE CHIN HILLS REGULATION ACTS",tawh hong uk uh hi.Tua 'Upadi' in,ih Zoogam sungteng bek hilo-iin,tulaitak a 'Mizoram'kici,'Lushai Hills"teng,"Manipur' gam singtaang teng,tulaitak a"Nagaland"kici gaam teng,acha-chakma gaamteng uk hi.
Tua"The Chin Hills Regulatioan Act" ii deihna bulpi pen,"Feudalism"kici"Ukpi-ngeina"tawh ki-ikna hi aa,Ukpi te'n amau ukna gaam sung tengah,"Siahtung Siahphei,Saliang sazaang,Tuktha khaaltha"kaii uh hi.Hausa zong ukpi te'n apiak peuh hausa suak hi.Gambuppi ki-ukna pen,amasa in"Hausa,khit ciangiin Ukpite,Vuandokte,Mangpite,Menzite"cih bangin ki uk aa,"Menzi"pen Zoogam ah koih lo iin,Kawlgaam,Magway"khua ah koih hi.Tua ahih maniin,hih Feudalism ki-ukna Zoogam ah kiphiat hen ci-aa,Magway Menzi zumpi ah ava gen ngei,Puu Suang Khaw Kam zong tua Magway khua ah va sii hi.
Tua bang aa hong ukn uh Zoomite in kithuak nuam tuanlo ahihman in,Mikaang gaamkeekte ukcip vaihawmna khut nuai pan,ih suahtak theihna dingin,hih theih zah tek tawh ei pan mun ciat paniin,ki hanciam hi.Mikaang uk sungin Zoomite suahtakna dingiin,Puu Khaii Kam makaai iin,na do ngei uh hi.Zoomi kipawl khopna 1928 kum Feb.20 ni-in,Mindat gam Matungnung khua ah kiphuankhia hi.Zoomi makaai masate in,kipumkhatna lo tawh Mikaang gaamkeekte khut nuai paniin suakta ngeilo ding cih na phawk uh a hihman un,a ciangciang ah kipumkhatna ding na viahawm uh hi.Tua thu hangiin Ware khua ah September 29,1932 nii-in,Zoomi makaaite in,kipawlna Chin Hills Union Organization(CHUO)na phuankhia uh hi.Mikaang uk sungpan suahtakna ngetna dingiin,thu khensatna na nei uh hi.Tua thukhensatna te laii tawh gelhiin gaamkeek Mikaang kumpite tungah,a nuai aa bangiin,deihna nam kua na ngen uh hi.
1.Zoo gaam in,Zaanggaam tawh kibangaa,ki ukna lam ah phattuamna angah theihna ding.
2.Zoogaam ki-ukna pen,Zoomite deihna tawh kizui aa,thukhunpi bawl na'ng.
3.Pilna lam,cidamna lam leh,suumlei suumzuaknate,a khantoh na'ng,puahphat na'ng.
4.Zoogaam pilna Sang lam,a manlang a puahphat na'ng.
5.Suakta tak aa,Biakna zuih theih na'ng.
6.Zoogaam lampi kizopna,a manlang aa,hong bawlsak na'ng.
7.Zoogaam leh Zaanggaam,suakta takiin,kizop kikawm theih na'ng.
8.Zoomite,minam dangte tawh,liangko kikim aa kizop theih na'ng.
9.Kawlgaam in suahtakna a ngah ciangiin,Zoogaam in zong akibang aa ngah pah na'ng.
Hih a tungaa ngetna nam kuate,Mikaang kumpi-in piak ding sangsikiin,kipawlna na ngawn"Kipawlna maanlo hi"ci-in Feb.20,1938 nii-in Zoomi Makaaite na zasak kik uh hi.Tua thu in,Zoomite' kipumkhatna guaninn,kipawlna thakhauhsak zawsop hi.Mipi in ahih leh Mikaangte' vaihawmna a deihlohna uh,naakpi
tak in lakkhia uh hi.Tua laitakin Boyoke Aung San zong kawlgam suahtak a ding,nakpitak in a hanciam laitak ahi hi.Kum 1946 December 13 ni-iin,Boyoke Aung San in,CHUO makaaite lehnamdang makaite,a
inn ah sam in suahtak ngah na'ng thu kikupna neih pih hi.Tua maban zopna in,kum 1947 March 4-6 suung
Zoomite leh kawlmite kilemna bawl uh a,Kawlmite taangin U Ba Cho,Zoomite taangiin U Vomthu Maung in,kilemna suaii nakaai uh hi.Tua hun suung mah in Nyaung Shwe khua ah,Kachin,Shan leh Zoomite maapang khawmiin,suahtakna nget khopna ding,thukimna suaii na kaai uh hi.Tua thu tawh ki zui-in minam ciatin tanggmite telkhiatna neitek uh hi.Tua ahihman in,galkap mangpipa Boyoke Aung San paii kawikawi-in,thu kikupna neih pih hi.Minam kim in,thukina a neih khit uh ciangiin,1947 iin,Shan gaam Penglong(Pinlong)khua ah,minamte' tangmi ki paisak ciat hi.
Kawlgaam minam khempeuh kithu khatiin,Gaambup suahtakna laiipi kibawl hi.Tua laiipi sungah
taangmite in,thukimna minkip gelh ciat uh hi.Ei Zoomite' tangmi a kipaisak Puu Thawng Za Khup,Puu Hrul Hmung,Puu Kio Mangte in,thukimna laiipi sungah minkip vagelh uh hi.Tua nipen February12,1947
nii hi a,kum sim in tua ni phwkna kibawl den hi.Tua thukimna tung tawnin, 1947 October 17 ni-iin, London khua ah,Nu-Atlee Thukimna minkip ki gelh hi.Kawlgaam sung a minam tuamtuamte ki thutuak aa,suahtakna laak ding thukimna a om ciang bek in,gaambup suahtak na aki ngah pan ahi hi.Tua bangin kawlgam sung a om,ihpu ih p te kithu khatin gaam a ding,a lutang uh piangam in,na nasem uh hi.Tua ahih
manin,ih gam in 1948 kum,January 4,Ziingsang lam naii 4:20 huniin,Gaambup suahtakna a ngah ih hi hi.Tua ni akipan in,minam tuamtuam kigawm ahihman in"Union of Burma"ci-in na kipsak uh hi.Gambup suahtakna i ngah khit,President masa pen,Sao Shwe Thaike,Falam ah ong pai-ina ma om sung mah in,Zoomi buppi in,Ukpite khut sug pan suahtak khoppah theihna dingin,U Vomthu Maung,Capt.Mang Tung Nung,Puu Thang Za Kai(Subidar) leh mipil pawlkhat in,Zoominsm buppi kikhop a masapen,1948 February 18-21 sung bawl uh hi.Tua kikhoppi ah,Puu Thang Za Kai(Subidar)in"Ukpi ngeina bei hen;
Gaambup suahtakna ki ngah khin aa,Democry tawh ki-uk ta ahihman in,Zoogaam ah zong Democracy ki-ukna tawh ki-uk ni",cih thu sung hi.A kikhawm mi buppi 5000 val ha sung pan,mi 17 lo buang(4983)in,thukimpih hi.Tua pan kipaniin,kum tampi a kithuak,ki ukcipna,ki gawtna leh ukpite siahkaihna khut nuai pan ki suakta ta hi,ci aa minkip gelh nii 1948 February 20 nii pen,1950 October 9 ni-in,"Chin Affairs Council"in,khentat uh hi.Tua banah,a nuai a thute kikipsak hi.
1.Zoomite khaang tangthu sungah,ki thutuak diamdiam aa,Zoominam Nii bawl theih den na'ng.
2.Mipi atam zaw deihna tawh ki-ukna ahi,Democracy ngeina zat na'ng.
3.Suahtakna a ngah cil Kawlgaam sung aa om minam tuamtuamte tawh liangko kikim aa,kipumkhatna ngah in ih gaam a kipden na'ng leh Zoomite minam vailam pan deihtak aa kipan pih na'ng,cih te ahi hi.
1951 February 20 ni-iinMindat ah amasa bel"Zominam Nii"kibawliin,Prime Minister U Nuh teekteek zong kihel hi.Tua banah a dang vuanzi te zong kihel hi.President masapen Sao Shwe Thaike ii laikha(Message)zong ki simkhia hi.
Gaamkeekte' hong guat gamh hoihlo,Ukpi ngeina tawh ki-ukna,abei nii ciaptehna ahi,1948,February 20 nii pen,"Zoomi Buppi Gualzawh Nii,Zoomi Buppi suahtak Nii,Zoomi Buppi Democracy Ngahnii",a hihman in,"ZOOMINAM NI",kici hi.Lam khat ah Ukpi ngeina a paingsak'The Chin Hills Regulation Act"a sih nii a hi hi.Hi bangin mipi deihna tawh'The Chin hills Regulation Act"kiphiatkhia aa,mipi deihna Demicracy tawh ki uk theihna dingiin,"Chin Special Division Acts"kibawl a,tua Upadi tawh ih Zoogaam ki-uk ih hihmna in,'Siahtung Siahphei om nawnlo,Tuktha khaaltha om nawnlo,Saliang Sazaang om nawnlo hi.Hausa Upa zong,mipi telte bek in sem thei hi.Khua nga,khua guk bang ki gawm in khawk khat in ki seh aa,tua khawk sunga Hausa tengin,Khawk uk dig teel leuleu uh hi.Khawk uk khit ciangin,Vuandok,Mangpi,Menzi cih bangiin kiteel to hi.Zoogam Menzi pen Magway ah om nawnlo in,Falam ah ong om hi.Zoogaam zumpi pen,Zaangkong(Yangon)ah ki koih hi."Hih bang a mipi deihna tawh a kiphiat lohna gaam,India gaam bangah,Manipur state sung aa om,Behiang Zaang,Tonglawn khua cihte,tu nii dongin,tua The Chin Hills Regulation Acts omlai ahihman in,Hausa te'n,a khua,a tui tungah siahkaii laii a,a gam leitang tungah thu nei lai hi.Zoogam ah Zoominam Nii a pian na ding aa avaihawm party in,"KSVP"a kici,(Khamtung Suahtak Vaihawm Pawlpi)hi aa,makaite in,"Maha Thray Sithu Capt.Mang Tung Nung leh Puu Thang Khaw Kai"te ahi uh hi.
Kum 1966 February 1 nii-in hih "ZOOMINAM NII'(ZOOMI NATIONAL DAY)pen,Zoogaam Ulian pawlkhat in,"Chin Special Day"tawh khel theih na ding vaihawmna nei uh hi.Tua thu Bo Put Pa(Tedim) in a zak ciangiin,a khel lohna dingin,General Ne Win kiangha kam tawh a hizongin,laii tawh a hizongin ngetna nei hi.Tua thu tawh kizui-in,January 1,1967 iin,Chin Affair Council inmZoominam Nii pen a ngei bang a zat dingin khensatna nei uh hi.(Khensatna No.29/04 '2' on January 2,1967).Puu Zahre Lian in zong,ama suahni tawh laih nuam aa,laih zolo hi.General Ne Win in zong Pyine Ngahnii(Chin Sate Day)tawh laih nuam aa mipi insang zolo hi.Kum 1985 ciangin Hakha zumpi pan,Zoominam Nii pen Chin State Da cih ding hong ging khia leuleu hi.Chin State Day ih cih pen kum 1973 January kha a hong piangkhia hipan ahihman in,tua tawh laih thei na'ng thu omlo hi.(Chin State Has come into existance under the section 30 'B' of the Constitution of Union of Burma.)Tu'n zong SPDC in Pyine(Chin State Day)ni ding mah in,laih sawm den uh hi.Ahi zongin Pasian in hong thukimpih sa lehMinam min maantak a hihna hangin,kuamah in laih zo ngeilo ding hi.Aki laih sawmsawm hangin,Mipin saang zolo hihang,Banghang hiam cih leh ZOOMI cih min pen,akip,akho ding aa,Pasian tungah ih apsa min,ei ma phuahsa min a hih hang hi.Zoogaam leh Zoomite Pasian in thupha pia laii ta hen.
Thu Khupna:
'Zoominam Nii"hong pian khiat zia ih et ciangin,Zoomite' makai masate' ki lungtuahna leh kipumkhatna gah ahihman in maapang in a sep khopna uh tu khangthakte in zong ih theih den ding leh mailam ih kalsuan na ding ah theu manpha leh ciapteh huai ahih ban ah ih deihna te ih ngah theihna dingin,vanzat hoih a hih lam phawk huai hi.
"Topa Pasian in,luah dingiin a tell Minam leh Topa peen,Pasian dingin a teel Minam in,Thupha ngah Minam ahi hi."(Late 33:12)
Khangluite in,La in Thu hi aa,Thu in,La hi',a cih mah bangiin a tung a ih gen teng la in sa ni:
Zoominam Nii La
1. (a)February kha ni sawmnih nii,Zoominam Nii,
Ni lunmaang nii,ni nelkaii ni aw ee.
(b)Ni lunmaang nii,ni nelkaii nii aw,
nunnop laamtaang ih kaihni aw ee.
2. (a)Lia leh taang tembang kitawi un,
Zoominam Nii laambang paak le'ng ee.
(b)Zoominam Nii laambang paak le'ng,Zoomi buppi angtan' na hi aa,
bang ih tha sial na diam lawm aw ee.
(Pu Cin Sian Thang(ZNC President)in,2008 kum Zoominam Nii a,aphuah hi.)
1. (a)Zoominam nii tuang hong tungta,
Zosuan tate'n laambang paak ni ee.
(b)Zosuan tat'em laambang paak ni,sinthu khat iin,
tuibang luang ni ee.
2. (a)Zoo kici peuh tong ihciamna,
Zoominam ni paak bang tawi leng ee.
(b)Zoominam nii paakbang tawi leng,
siingdang tawh tanbang kimna hi ee.
3. (a)Puupa khan aa tong ihciamsa,
Zoominam nii giabang zuun leng ee.
(b)Zoominam nii giabang zuun leng ee,
Tongciam phuhbang kho sak ve ni ee.
(Pr.Dr.Cin Sian Pau in"Akum 64 na,Zoominam Nii"Malaysia aa,aphuah hi.)
Zoominam Nii La
Key,G
/m:m/d:r/m,f:-/m:-/r.r:r.m/r:d,d/-:m/-:-
1.Zoominam nii hong tungta,Zoomi kaitui bang kigawmna,
/m:m/d:r/m,f:-/m:-/r.r:m/r:d,t,/-:d/-:-
Lungtuak maabang pangkhawm ni,diamdiam in maciang sunkhawm ni.
Ch:/f,f:-/f:-/m,m:-/m:-/r.r:r.m/r:d,d/-:m/-:-
Lungkituak sem khawm ni,Zosuan lia leh taang gualte aw,
/f,f:-/f:-/m,m:-/m:-/r.r:r.m/r:d.t,/-:d/-:
Hanlung ciam khawm ve ni,Zoominam tonciam kip den hen.
2.Tuan puupate tongkumnaZoomi killbang khantohna ding,
tuailaite'n giabang zomin,diamdiam in maciang suan khawm ni.
(Pr.Dr.Cin Sian Pau' phuah,Zoomi Cultural Uplift Society,Malaysiate' sak hi.)
1.(a)Zoosal phate hanlung ciamna,lungtup khuamual a suah nii,
Zoominam nii tuang hong tung ta ee.
(b)Hanzaii sa-iin laambang paak ni,sihatung siah phei a bei niii,
Zoomi gual tung tuan nii hi ee.
(Pa Thual Lian Thang'(Thangkhek)phuah,Zoomi Cultural Uplift Society,Malaysiate' sak hi.)
Zoomi Galkap Ten' Kawlgaam Kumpi Ahuttna
(From:Lt.Col.Thian Kho Khaii)
1.1948 Dec.Kyaitkhami leh Thanthon gaam ah Karen leh Monte in Kumpi langpang.
1948 Jan.Tapong Bo Naw Saing Karen tapong tawh kipawl,Mandalay leh maymyo khuate la.(Capt.Suan Do leh Lt.Gin Za Langh te zongh galte khutsung ah tawlkhat om uh)
2.1949 Jan.Prome pan,Karen tapong 3,000 Insein tung,Yangon lak sawm;
3.1949 feb.Karen tapong,Mon tapong,Kachin tapong te'n kawlgaam bup la,Yangon khua bek biit lai.
4.1949 Jan.Lt.Col Hrang Thio Uk 1st Chin Rifles in,insein leh Thamaing pan Karen tapong te do kipan.
5.1949 Jan.15 ni'n 2nd Chin Rifles CO Lt.Son Khaw Pau le Battalion buppi'n Karen galdo dingin Moulmein paii.
6.2nd Chin Rifles in,Moulmein leh Thathon gaal zo hi.Gen.Ne Win in,2nd Chin Rifles CO Lt.Col.Son Khaw Pau tung' sikkhaw sat,"Insein gam a om Karen 3,000 te 1st Chin Rifles bekin zolo,2nd Chin Rifiles te Yangon ah nithum sung kikhin un,vanleng 4 tawh hong nawnsak ning" ci.
16-17/3/1949 sung 2nd Chin Refles te vanleng 4 tawh ki nawn Yangon tung kik.Kyugone,U Setkya saang leh Sawtat Setzung te lakik pah.
Gaalte gaalpan na ahoih pen,a haksa pen (Duck Egg Hill)pen 1st Chin leh 2nd Chin kigawm in 10/4/1949 ni'n lakik zo.A gual zawh uh ciangin Kawl galkapte lutpakin amin puasak uh hi.1st Chin 14 sii,36 liam.2nd Chin Officer 2 leh nautaang 5 sii,13 liam.
1949 jan pan 31/5/1949 sung 1st Chin leh 2nd Chin kigawm iin,Insein gaal ah a sii a liam 300 val pha hi.
Asii aliam a tam luat ciangin Col.Dal Za Kam in,thuak zolo in,zumpi ah,"Hih tualgaal pen,kawlte leh Karen mite,minam ki do na himawk a hihteh,Zoomite'n gaal mai ah simlo inanung lam ah(garrison duty)ki semsak hen",ci-in a nget ciang,galkap ulian te'n diksa lo in pension tawh tawpsak(force to retire)hi.
Thu laakna Mun:Malaysia SDA ZOOMI Kum(3)cin,EBENEZER MAGAZINE.Laimai 54-58)
No comments:
Post a Comment