Saturday, 17 January 2015

Buanli khua tangthu

Buanli khua i cih pen Tedim gam nitumna lam ah om a, Kawlgam leh India gamgi neh lentang mual dung tawh a kizom mual tung khua khat ahi hi. 1895 kumin kisat a 1995 kumin kum 100 cinna pawi kibawl hi.
Buanli Khuasat Nading Thu Pawl Khat
Buanli khua pen Lamzang, Muizawl leh Tongsial khuate panin unau pawlkhatte leh a kithutuak lawmta pawlkhatte kiciamin a sat uh khua khat ahi hi. Buanli khuasat nading thupiang pawlkhat a nuai-a bang ahi hi.
1. 1890 kum anpawi khit hunin Mangkang kumpite in Tedim a lak khit phetin Salap (Lamzang khua lui) khua hong simin hong hal uh hi. Hih Salap pan galtai pawl khat Ngiatzang ah a tamzaw tung uh hi. Pawl khatte Muizawl ah tung uh hi. Tua bang a kithehthang na pan un kigawm kik theih nading khua khat sat hong kul hi.
2. Ngiatzang i cih pen tu a Lamzang khua ahi hi. Pu Eng Khual (Kawngte) in Lamzang khua pen bang a ci ding hiam ci-in ai san hi. Ngeina bangin vok go-in guapi thum pen suangthu bangin phut a, a nuai ah meilah dee in phuisamin ai a san leh a aisan man nailo pi-in aktui puakkham a, tolhkhia mang hi. Hih thu hangin Kawngte tultawi Pu Eng Khual in, “Nupa kikhan tul nuamte khua dang ah lal ta un, Lamzang khua mun sia hi,” ci-in amah zong a sanggampa Pu Lam Sel tawh Muizawl ah lalpah vingveng uh hi. Tua mah bangin mi pawlkhat Lamzang pan mun tuamtuam ah hong kikhen thang uh hi. Tua a kikhenthang unau sanggamte a kigawmkik theih na dingun khua thak khat sat kul hi.
3. Hih thu nih hangin Lamzang khua pan in Kawngte-te Muizawl, Tuicinlui, Tongsial khuate ah hong kikhenthang mang ciangin, Pu Hau Khai leh Pu Vum Vial in kaihkhop kik ding hong hanciam uh a, hih bangin thu hong vaikhak uh hi: ” Sim ah Mal ah kikhenthang kei un, tul khatin om unla annek tuidawn a cimawh zawzaw na ki-en khial kei un, khua thak khat satin na kigawm kik ta un.”
Hih thu 3 teng hangin Salap (Lamzang khua lui) panin a kithehthang beh tuamtuam, bawng tuamtuamte tul kigawmkik theih nading lunggulhna tawh khua thak khat hong sat uh hi. Tua khua pen “Buanli” khua ahi hi.
Gam En-in Pai
Lamzang khu-ah Pu Hau Khai leh Pu Vum Vial hong sih khit uh ciangin, a thu vaikhakte a tate in phawk gige uh ahih manin Pu Lam Sel makai in khuathak sat nang gam en dingin Pu Khat Suak leh Pu Sel Neng tawh va pai uh hi. Buanli khua mun a tun uh ciangin tuhun-a Sabual munah zan giakin leitang lukhamin phuisam-in aklui zangin ai san uh hi. Mang (dream) ai zong san uh hi. Zingsang khuavak ciangin gam hoih cih thu ngah uh ahih manin lungdam takin hong ciah kik uh-a, a nuai-a bangin la na phuak uh hi.
Pu Lam Sel La
a. Phung aw galkhua vadak ing e, lummeii in kaai zo ta e,
b. Lim kaina gam sau sang e, ka sial sawn ding melmang e.
Pu Sel Neng La
a. Gilbawh al khuan ngai ing e, zalmang dawhin san ing e,
b. Zalmang dawhin ai san ing e, taikhua hong val khuasiam tang bang pha ci e.
Buanli Khua Sat Ta
Buanli khua sat i pu i pate Mualbem, Pakzang, Lamzang khuate ah na teng ngei uh hi. Ahizongin Buanli khua hong kisat taktak ciangin Lamzang, Muizawl, Tuicinlui, leh Tongsial khuate panin hong kuankhia uh hi. Kawngte beh pan khuasat ding tengin Lamzangah innpi leh mun ngak ding teng kisehin tua lo tengin Tongsial khua-ah kigawm photin kum thum sung tanglu tawngsak phot uh hi. 1895 kumin Buanli khua na sat ta uh hi.
Buanli khuasat makai pupiteng a nuai-a bang ahi hi.
  1. Pu Lam Sel (Kawngte)         – Khuasat makaipi
  2. Pu Sel Neng (Kawngte)        – Hausapi
  3. Pu Eng Khual (Kawngte)      – Dawisa, Siampu
  4. Pu Leng Gin (Kawngte)        – Tulpi
  5. Pu Khat Suak (Kawngte)      – Tangsuak
  6. Pu Neek Vungh (Sektak)      – Sikseek, Zabawm Pua
  7. Pu Kip Thual (Kawngte)
  8. Pu Suak Cin (Kawngte)
  9. Pu Ngul Thawng (Kawngte)
  10. Pu Vial Zen (Kawngte)
  11. Pu Neek Gin (Kawngte)
  12. Pu Lam Neng (Kawngte)
  13. Pu Awn Langh (Kawngte)
  14. Pu Khual Neek (Kawngte)
  15. Pu Lam Vum (Kawngte)
  16. Pu Zel Kam (Kawngte)
  17. Pu Neek Cin (Tunglut)
  18. Pu Sing Gin (Tunglut)
  19. Pu Khai Vungh (Kawngte)
Buanli khuasat zawh a sawtlo-in a tung pah teng;
  1. Pu Khual Pau (Thawmte)
  2. Pu Eng Kham (Phaipi/Suankhup)
  3. Pu Son Khup (Phaipi/Suankhup)
  4. Pu Hen Za Nial (Hatlangh)
  5. Pu En Zen (Hatlangh)
  6. Pu Go Dai (Gualnam)
  7. Pu Vum Neng (Buansing)
  8. Pu Hang Neng (Buansing)
  9. Pu Thual Pum (Bawmkhai)
  10. Pu Thuam Pum (Sukte)
  11. Pu Lian Zen (Sukte)
Buanli Khua Min Phuahna
Khua a sat cilte in a kahtapna (matlap) khat tungtawnin khua  min na phuak kha ding uh hi. Tua pen tulai khangte in a man lianin kithei zo nawnlo hi. Ahizongin upa khangham zawdeuhte in a gen uh ciangin gamsungah buan tam mahmah-a, khua gal zopi phei khawng dongah buan dim gawp ahih manin “Buanli” ci-in mi kiphuak hi, ci uh hi. Buanli ah khua dangte sangin buan tamzaw ahih manin Buanli a kici hi-a a khua min tawh kituak mahmah hi, a ci zong om hi.
Khuasat cil-in inn 30 cing nailo ahih manin, tua hun-a gam ki-ukna tawh kisai in khua kip khatin kiciamteh thei nailo hi. Tonzang innpi Pu Hau Cin Khup in Buanli khua a kisatna thu a theih ciangin a thu a la a cingin thei nuam ahih manin Buanli khua makaite Tonzang ah sam hi. Buanli khua makai Pu Lam Sel va pai a, innpipa tawh kihona tampi a neih khit uh ciangin a nuai-a bangin thukimna hong nei uh hi.
  • Buanli khua inn 300 a phak nadingin Buanlite’n hanciam ding
  • Buanli gamgi Pu Lam Sel ngetna bangin innpipa in kipsak ding
  • Buanli khua ah Pu Thuam Lian (Sukte, Mawngken khua) in Hausa sem ding
  • Innpipa in Buanli khua a kipin sang ding cih teng ahi hi
Hih a tunga thukimna a om bangin Pu Lam Sel leh Pu Khat Suak te  Mawngken khua ah va pai in Hausa dingin Pu Thuam Lian va la pah uh hi. Tonzang innpipa tungah zong lungdam kohna in sialpi khat pia uh hi. Tua sial pen Buanlite khawi dingin innpipa in hong ap kik ahih manin Japan hun dong kikhawi-a, sial 30 dong pha sak uh hi. Tonzang innpi Pu Hau Cin Khup a om nawnloh ciangin a tapa Pu Pum Za Mang tungah tua sialte ki ap hi. Pu Pum Za Mang in tua hun-a Buanli hausa Pu Suak Langh tungah sialtal khat pia kika, a dang 29 teng Tongzang innpi ah kipuakin innpipa’ ton sial in kizang hi.
Biakna
Buanli khua pen dawi biakna tawh a kisat khua khat ahi hi. Ahizongin khua sat zawh kum 100 a cin ciangin dawi bia khat zong om nawnlo hi.
Buanli khua a kisat cilin Zogam ah Khristian upna hong tung nai lo hi. Tua lai in biakna makai pen Pu Eng Khual ahi hi. Amah pen dawisa, siampu ahih manin amah lo in vai kihawm theilo suak hi. Lamzang khua ah Pu Eng Khual ai san a phat loh manin khua kilal ahih mah bangin, Buanli khua thak satna ah zong ai san na mah zanga, ai a phat na munah khua na sat uh hi. Dawisa siampu te ai sanna tawh a kiphut gam a hih mah bangin inn mun lo gam a hoih teng zong Siampipa leh Tulpipa in ngah hi.
Hih dawi biakna sungah kithoihna, zunun taanghawm, gal aih, sa aih, sungpi vehna, ton leh han cih bangin biakpiakna ngeina tuamtuamte tampi om hi. Tuate ah dawisa siampu Pu Eng Khual leh tulpipa Pu Leng Gin in makaih uh a, amau tegel in hong nusait ciangin, Pu Dam Zen leh Pu Gin Nang in na zomto uh hi.
Dawi biakna (lawki) sungah kithoihna a kineih ciangin beh khat in tulpi khatciat kinei-a a behbeh-a tulpite a nuai-a bang ahi hi.
  1. Pu Leng Gin – Kawngte
  2. Pu Kip Thual – Kawngte
  3. Pu Pau Gin – Sektak
  4. Pu Khual Pau – Thawnte
  5. Pu Khual Gin – Phaipi
  6. Pu Sing Gin – Tunglut
  7. Pu Go Dai – Gualnam
Buanli khua a kisat cil a kipan “Tual Biakna” na bawl den uh hi. Kum khat in vokno tuk thum khatta go den uh hi. Tua bek hilo in khua khunga Mawngpi leh Tuibulte zong biakpiaknate nei uh hi. Tual biakna pen lopawi khit sial in bawl uh hi.
Tual Um Teng
  1. Pu Leng Gin (Kawngte)        …. Tulpi
  2. Pu Lum Vum (Hatlangh)       …. Tual um
  3. Pu Neek Vungh (Sektak)      …. Tual um
  4. Pu Son Khup (Phaipi)          …. Tual um
  5. Pu Sing Gin (Tunglut)          ….. Tual um
  6. Pu Khual Pau (Thawmte)     ….. Tual haitawi
  7. Pu Vial Zen (Kawngte)         ….. Thusa
Dawi biakna pawite
A. 1) Innsian tanghawm, 2) Gal aih sa aih, 3) Zunun leh tang aih, 4) Ton leh hante.
Hih te pen ngeina sunga biakpiakna leh kithoihnate ahi hi.
B. 1) Sungpi, 2) Sumtawng, munghin, 3) Ziakkhang (dawipeng), 4) Muibiak (huan khang), 5) Kong, Gunlam, Gampi, Singsia, Cikbum.
Hih te pen kithoihna tuamtuamte ahi hi.
C. 1) Khuado pawi, 2) Pawi kham, 3) Lawm anneek, 4) Molak pawi, 5) Zukholh, 6) Sa kigawh (mo sagawh, khan gual sagawh, inntuan sagawh)
Hihte pen biakna tawh kisai lo in, a hunhun a kizang ngeina pawite ahi hi.
Laipian Biakna

1925 kumin Buanli khua ah Laipian Pau Cin Hau biakna hong tungin pawl khatin sang thei pah hi. Laipian pawlpite kalsuanzia pen dawi bia lo in, dawi hawlkhiat lam hi zaw hi. Buanli khua ah a hih leh lawiki ngeina dawi thoihna leh laipian ngeinate gawmkhawmin zang uh hi. Tua lai-a makaipi teng
  1. Pu Kam Langh
  2. Pu Gin Thang
  3. Pu Pau Nang
  4. Pu Dam Khaw Thang
  5. Pu Ngul Khaw Thang
  6. Pu Neng Gin te ahi uh hi.
Tapidaw (Khristian) Biakna
Buanli khua ah 1920 pawlin Tapidaw biakna lungdamna thu hong tung hi. Tuimui khua a teng Rev Vang Tual in Tedim a pai ciangin Pu Eng Kham inn zintunna in nei den hi. Tanau thu leh deihsakna lianpi tawh Pu Eng Kham tungah Pasian thu genna nei den hi. 1925-30 pawl ciangin pu Eng Kham in sang thei ahih manin tapidaw na tangsuah hi. Tua thu Tonzang innpi pan a zak ciangin, “Eng kham aw, tapidaw pan na tawp kei leh na thau lawng na taan ding hi,” na ci hi. Hih bang thu a om ciangin a beh a phungin kho-a 1927 kum ciangin na tawpkik hi. Pa Langh Cin in galkap sungah 1932 kumin Salvation Army ah tui thehna na la hi. 1940 kum ciangin Maymyo pan hong ciah a, Pu Zen Cin tawh kithuah in Thalmual leh Dampi khuate ah va pai zelzel uh hi. 1938 kum ciangin Pu Zen Cin tapidaw hong suak ta a, 1940 kum ciangin Cingpikot Pastor pa Rev Thang Gin in tuiphum hi. 1945 kum ciangin Pu Zen Cin pen Buanli panin Ngente ah lal hi.
1945 kum ciangin Pu Langh Cin, Pu Neng Za Gin, Pu Kham Za Kamte innkuan teng tapidaw suak uh hi. Rev Za Huat in tuiphumna pia hi. 1946 kumin Pu Neng Za Gin in bawltal khat tawh lungdam bawl nala hi. 1947 kum ciangin Pu Zen Khaw Pau leh Pu Vai Vungh te zong Khristian suak uh hi. 1948 ciangin Pu Thawng Za Vungh leh Pi Daih Cing kiteng uh a, Zampi khua ah ki-lethat uh hi. Buanli khua ah tapidaw ngeina tawh kitenna a masa pen ahi hi. Pu Thawng Za Vungh pen galkap sung Maymyo ah Aug 8, 1938 kumin tui kiphumin Buanli ah zi nei in inn hong neih ciangin tapidaw innkuan kibehlap ahih manin tapidaw nuntakna hong nuamtuampah hi, ci uh hi. 1958 kumciangin Pu Zen Suan leh Pi Niang Za Cingte Tuiphum Pawlpi Biakinn ah tapidaw ngeina bangin kitenga, Rev Khaat Khaw Gin in letthat hi. Buanli khua tuiphum pawlpi biakinn ah a kiletthat masa pente ahi uh hi. 1979 kum ciangin Gamlai khawk khawmpi 34 veina leh Buanli khua Khristian kiphuatzawh kum 25 (Silver Jubilee) cinna kibawl hi. Thubulphuh pen “Khuamail Galzawhna” kici hi.
Buanli Khua ah Dawi Biakna (Lawki) A Beina
1970 kumin Dawisa leh Siampu ahi Pu Dam Zen  in Jesuh Khazih pen Honpa leh Topa in sanga Tapidaw suak hi. 1971 Tua kumin beh tulpi ahi Pu Gin Nang pen Tedim khuapi ah a innkuan un lal uh-a tapidaw suak uh hi. Tu a bang teng tawh Buanli khua ah pupa biakna ahi dawi biakna leh pusa thoihnate hong bei ta ahi hi.
Pawlpi Tuamtuam Hong Tun’na
1952 kum in Pa Suang Khaw Hau in RCM pawlpi upna thu hong tangko a, 1955 ciangin RCM pawlpi hong piang khia hi. Rev Tun Za Kap in Buanli khua ah Gupkhiatna thu hong tangko a ICB pawlpi pen 1962 in hong pia khia hi. Ahizongin 1966 kum ciangin Pu Kham Za Kam in kho ahih manin ICB pawlpi mite Tuiphum Pawlpi ah ciah kik uh hi. 1981 kumin UPC pawlpi hong piang khia hi. 1985 kum ciangin EBC pawlpi hong piang hi.1993 kum ciangin CBC pawlpi hong piang hi. A nung ciangin CBC pawlpite AG pawlpi ah lut uh hi.
BUANLI KHUA HAUSAPI TENG
  1. Pu Sel Neng                       …1895
  2. Pu Thuam Lian (Sukte)        … Tawmvei (A lungleng in Mawngken ah ciah kik)
  3. Pu Sel Neng                       … 1895-1898
  4. Pu Lam Sel                        … 1898-1902
  5. Pu Tuang Neng                   … 1902-1908
  6. Pu Lam Pau                       … 1908-1921
  7. Pu Lam Sel                        … 1921-1926
  8. Pu Suak Langh                   … 1926-1944
  9. Pu Kham Dai                      … 1944-1962
  10. Pu Suak Khaw Thang          … 1962-1972
  11. Pu Vai Vungh                     … 1972-1974
  12. Pu Zen Suan                      … 1974-1981
  13. Pu Thawng Khan Thang       … 1981-1985
  14. Pu Vai Vungh                     … 1985-1988
  15. Pu Vungh Kam                   … 1988-1991
  16. Pu Pau Khan Go                … 1991 -
(A ban kan lai ding ahi hi. I laibu sungte ah a beh min ki at lo hi. Ahizongin a tamzaw Kawngte beh vive uh ahi uh hi).
Sang leh Pilna Sinna
Buanli khua a kisat cilin sang omlo ahih manin 1925 a kipanin Tonzang ah sang kikah hi. Pu Vum Zen, Pu Neng Vungh leh Pu Neng Gin te kipuak a, Pum Vum Zen in tan khat zo ahih manin Buanli khua panin lai thei masa pen hong suak hi. 1941 kum a kipanin Tuithang, Dampi leh Cingpikot khuate ah sang kikah hi.
1952 kum ciangin Buanli khua ah Private sang kipan-a a nuai-a tengin Sangsia sem uh hi. Amaute pen Buanli pan vive uh ahi hi.
  1. Sia Gin Go Thang
  2. Sia Vial Ngaih Cin
  3. Sia Tun Khan Zen
Tua khit ciangin Philnak a kiphuan Gamlai Khawk Mission Sang pen Buanli khua ah hong kituah-a, tua mission sangah Sia Vial Ngaih Cin tawlkhat sung sem lai hi. TBA panin Sia Kham Kho Suan leh Sia Tuan Suan Dal te hong puak lai uh hi. Tua Siate in Buanli khua ah kumpi sang a kingah dong hong sem suak uh hi.
Zolai Tan 4 sang pen Kumpi in 1955-56 kumin hong pia hi. Ahih hangin a thu bek-a kingah hi a, a sum a paai bang mah tunglo hi. Tua ciangin hausa upate in kumpi huhna bek ngak lo in, eima tha san ni ci-in committee kiseh pah uh hi. Sang Committee teng:
  1. Pu Kham Za Kam
  2. Pu Thawng Za Suan
  3. Pu Langh Cin
  4. Pu Vungh Kham
  5. Pu Tuan Khan Hang
  6. Pu Gin Khan Cin
  7. Pu Neng Za Lian
  8. Pu Thawng Za Vungh
  9. Pu Neng Khaw Pau
  10. Pu Neng Zel
  11. Pu Kham Do Lian
  12. Pu Gin Nang
  13. Pu Zen Khaw Pau
  14. Pu Vai Vungh
Hih committee te in hanciamin Sanginnpi lam nading sum hong zong uh hi. Sum ngahna anuai-a bang ahi hi.
  1. Second Chin pan           Ks 1100.00
  2. Secondte Receipt Pan   Ks   300.00
  3. Third Chin pan               Ks   240.00
  4. Mission pan                  Ks   200.00
  5. Buanli khua pan            Ks   677.00
  6. Kumpi sung pan            Ks 1200.00
A vek a kingah zah               Ks  3717.00
Sanginn lamna ah tangpi tangta in zong a tha a ngal uh sitlo in kihel uh hi. Mipi tha 1476 leh dangka Ks 3717 tawh Sanginnpi (24′ x 50′) pen 1955 kum mahin kilam zo hi. Kumpi pan in sang ngah lai pen October 16, 1956 ni in hong nungtun pan hi. Khahmah 50/60 lai nambat tawh hong tung tua lai pen Sangsiapi a sem dingpa mah in hong puak ahi hi. Anuai-a table ah Sangsiate min ki en thei hi.
?ui=2&view=att&th=126bc8830721f866&attid=0.1&disp=attd&realattid=ii_126bc8830721f866&zw
Note: 1995 nung siah pen i kan tohtoh hong kul lai ding hi.
_______________________________________________

Dotna 6> Buanli khua pen bang khuano teng in uum cih a, tai (mile) bangzah ki gamla hiam? Gentehna: Tuithang-tai sagih, Daampi-tainih cih bang in etc….
Hih dotna tawh kisai in dawnna ding a kicingin ka mu vat kei hi. Ahizongin Buanli Hausa Laipi sungah a ki-atna ah gamgi hih danin om hi.
Buanli Gamgi
North (Leilu Lam)   – Following the Lawibuallwi till it meets the Phillwi
(Lawibual lui dung zui in Phil lui tawh a kimatna dong)
South (Leitaw Lam)- Following the Khumvum lui till it meets the Junction with Phillwi
(Khumvum lui dung zui in Phil lui tawh a ki suktuahna dong)
East (Nisuahna Lam)- Confluence of Phillwi
(Phil lui dung ciang)
West (Nituamna Lam)- The Lengtang range or Innbuk range
(Lentang or Innbuk mual ciang)
A limin na muhnop leh google earth or google map sung panin ki en thei hi.
_____________________________________________
Mimal leh Inn Phazah
1995 kum sazian ah Buanli mimal leh inn phazah hih a nuai-a bang ahi hi.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*Pu Kawngte pan khang 11 na Pu lam Sel Makai in gam hoih mun hoih ong zong kawikawi uh aa,Muizawl leh Tongsial te ah lungkim olo in AD 1985 kum in,Buanli khua na sat uh hi.

Akluai khua Thu

Akluai ah 1981 kumin Thuklai pan Pu Awn Khua Kam le Lophei pan Pu Zam Khat Pau te na teang masa hi. Ngan khoaina le lothaw natu in a pha mun nuam hi a, a teang tam vaialin tu ciang inn 20 vaal bang pha zo hi.

1990 kumin UNDP te huuna taw tui la thei hi. Tua kum ma in EBC pawlpi piang hi. A teangte a tamzaw EBC pawl ahikom EBC Biakinn khat nei uh hi.

Anglang Khua Tangthu

1870 Kumpawl in Anglangh khua kisat hi ci ziau ni. Khua sat lak ah Pu Am Tun u pen ahih man in, Pu Am tun khua ci ni ci uh hi. Khua mun masa pen 'Lasan' khua kici aa (Khawmun icihna mun hi),tua a i ten na pen a ki sat kik hi in, "Anlangh" khua ki ci hi. Khua sat te pen Tongsial (Laitui) lampan aa kipan uh a hi hi.
Anlangh Hausa sem ngei te a banban in: /Pu Nok kham, /Pu Ngul Khaw Gin, /Pu Kham Khan Pau, /Pu Tang Khaw Thang, amau gui teng in hausa hong sem masa pah uh hi.
Tonzaang Inn pi pa in Anlangh Hausa ding in Pu Sukte beh Pu Pum khaw Kam paisak aa, Pu Hatlangh te'n kisam salo (na awn nuamlo) ahih man in Vuandok zum ah ki khia uh hi. Vuandok pa mangkang te hi-in, hi Anlangh khua kua' sat hiam, cih dongh pah aa, 'Hatlangh te sat hi,' a kicih ciang in; Hatlangh te in Hausa sem ding hi, ci pah hi.
Naingahzi(Politic) hong kilaih ciang in a tamzaw Me tawh hong ki tel ciang in, Pu Naulak beh sung pan in, Pu Luan Za Thang in Hausa hong sem to hi.

ANLANGH KHUA HAUSA SEM NGEI TENG (AS OF 2009)[edit]

MinBehSep hunsungCiaptehding A nasepPawlpiSiamnaPilnaSuahniTu leh Ta SuanlehKhak
Pu NokKhamHatlanghPu NgulhTuan (Ngulh Kho Gin)
Pu NgulKhoGinHatlanghAitawiPu Khampi
Pu Kham Khan PauHatlanghAitawiKhoLian, PauThatTungNung
Pu TawngZaThangHatlanghTuan Kaih Mang
Pu LuanZaThangNaulak
Pu AmKhawGinSuante
Pu LianGoNaulak
Pu Tun Khaw NangNaulakGuitar nei masa pen(Zola phuah siam)Tuan Go Mang
Pu ThangLianZamGualnamGallam (Namsau lam)GinSawmKhupMung
Pu SuutSianThangNaulakhThangLamKhup
Pu ThangKhawPauGualnamSiikSeekThangHauMung
Pa ThangKhanThawnNaulakhSutKimMang
Pa PauThanMungHatlangh

ANLANGH KHUA OM BEH MIN TENG[edit]

HatlanghNaulakhGualnamToHingSukteSuanteSoteBuansing
gtn. Pa, Pu,...
gtn. Pa, Pu, ...
 
 
 
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Anlangh khua sat kum.....1897
mang kang ten tedim a lak kum 1888 or1889  
 Tedim & Anlangh khua sat tang thu a tom a gen na.(hatlangh te)Khang Tang thu

    1.  Pu.sawnte,Pu Dong Tawn Dimpi khua ah nateng hi.tua hunpen hunsiat laitak hi in , DimPi ah pu Dong Tawn nasi hi.
    Pu Dong Tawn a sihteh,a tapa Pu.Kai Hen a ni Khup Vung in,Lam Zang Gui te na belhpih hi.Tuapan in Pu KaiHen nakhangkhia  a,Tedim khua  satding in naen to hi.

   2.  Tuama in Tedim kisat hangin ,kip zolo hi.Tedim khuasat pen 1875 kumin nasat to hi.A khuasat nading a etkhit ciangin,a paipih Pu. Gualnam te Mang Gin,Kawi Lam, hih tegel tawh athum un nasat to uh hi.Tuaciang Hausa dingin Kam Hau nala uh   a,tuaciang Kai Hen sat Tedim nakip suakhi tuni ciang.Pu,Kai Hen in a khuasat la naphuak pah hi.
   A.Dimtui vangkhua daidam va, kacih manin tuizum phialva nih a khiap tuibang lang ee.......
   B.Tuizum phialva nih a khiap tu bang lang e,Dimtui vangkhua laiah tubang suan ing ee.........
   hih bang in la na phuk hi.
-         Khanglui te in khua a sat uhteh teci dingin la naphuak pahpah uh hi.
   Tuakhit teh mangkang te hongpai to in, Tedim honglak uhteh,Kai Hen tate, kikhen thang in ,Kai Hen ta pu, Am Tun in, a pa khuasat laa phuah aa
   A.Khua aw ci ing e khua aw ci ing e Dim tui vang khua aw ci ing e.........
   B.Kapu sai sat Dimtui vang khua do in phial tang bang theh ee...........
ci in naphuak hi.
3.  1885 kumpan 1888 kumciang,mangkang te'n Tedim khua honguk uh ahih man in hihbang in laa ahphuah na hihi. Pu Kai Hen tate kikhen thangin munkhat tekah lal hi.Tedim cih a kiphuah napen vansang dim a kici bualpi khat omin gamla pi pan kimu in
   tua phuah nain Tedim kici hi.Manghan cihzong mangkang te kivui na a hihman in manghan ci in pute'n in naphuak uh hi.

   4.  Tedim panin pu Kai Hen tate, ki khenthang uh a,Pu Am Tun in, vanglai tuhin tuapan Ngen Nung ah nateng hi.Pu Am Tun ta Pi Niang Ngem tawh na omkhawm uhhi.Tapa neinai lo a hih manin, a om pihding in,Tawn Ngul in ompih hi.Tuakhit teh Hen Pum piang in Tawn Ngul Tongsial ah ciah hi.Ngen Nung panin khuasat nuam in kithawi in,Ki phal lo ahih manin,ah kisat theih nading in thubawl hi.A inn nuai patawh thu kinei in,thulel aa ah,a manzong Anlangh khua na en pah hi.
   5.Tuapan bukkhat lamin,kakhua katui kang ci in,paikhia in Anlangh khua nasat hi. 1878 kum hi. la zong naphuak pah a,
   a inn mun atan nala naphuak pah hi.thunei keileh kiphal lo a hihman hi.galtai dan a a om hihi.a laphuah

    A.Mun in gam lotan ing khua khang ciautui kal ing ee.......

   B.Tang in ka heh luat man in e nah nuai ah beng bang nga ing ee......


   A.Lun sin thu leh tang gual tong dam khua khang ngo mei kai bang e.....
   B.Khua khang ngo mei kai a bang a zin dai bang nawk zall in ee.......
   A,Gual in nuih siam hong lel zong in sai bang ka sat sa hi ee........
   B.Sai bang sat sa khua nun nuam aw mum leh sawm tang huai ve aw.....
   hih bang in a khua sat na la na phuah hi.
   Anlangh khua a et khitteh a paipih Pu Gualnam te a sungpa tawh a tanu pi Ton cing ,pi Awi Cing,Pi Kim Nian,Pi Niang Ngem tawh a tapa Hen Pum tawh tuateng pai in nateng uhhi.a sawt loin, kumkhat khitteh, naulak te unau sagih tein khuasat dingin pai in,pu Amtun kiang tawnin
   pu AmTun in hihteng tawh kakhua kip leh cih ngaihsun in,logam kham in, na khosak hi.Amau zong lungkim in khawluh hi.

   Tuaciang in hausa kisam a hih manin,a ta pa Hen Pum lah pakhat sain,a sanggam pa TawnNgul ta Ngawk Kham, Tongsial a teng samin ,hausa khiat hi.a hausa khiat nala
    A.A inn thu zai la-a tam zong in han mung in zial zo veng ee.........
    B.Lai lung muan tuam na ding in e von aw pian dang aw ci ing e.......
   Asat kumnih tang a phakteh Ngawk Kham a sappat hi.
   6.Hihbang in thuleh late naom a,khuanuai ah kum sawmnih bang kiteng hi.189-- bangzah kum hiam?.Tellian lo kum in natna hongtung a,khuatung ah
   tu a ih tenna ah kitai to hi.Tua hi in tuni ciang Pu. Am Tun khuasat na Anlangh khua kici hi.atom in hihbang ten khuasat
   nathu hong genpak ing..Athei nuamte'n hoihtak in naciam teh un.migen tawhzong kibang loding hi. a pai Niang Ngem in
   a gen hi.ci pak ning lung dam ing..........hoih tak in na ciap teh sak un...a en peuh peuh in khuakip na dingin thupha
   hong pia un...........khialh na om leh nong mai sak na ding un hong thum ing............lung dam.............
 
 
 

Friday, 16 January 2015

Kapteel Khuasaaatna Tangthu

Kapteel khua man


KAPTEEL KHUASAATNA TAANGTHU.

Khuamin leh khuamun.

1867-kumin Pu Thuam Thawng in mi-30 tawh Kapteel khua saat hi. Tua munah Kapteel a kici mikhat teeng khin hi. Tua ahih ciangin " Kapteel khua cipah ni," ci-in thukim uh hi. Khuathak saat ding pen Pu Thual Tun in awilo ahihciangin, lakhat tawh Pu Thuam Thawng nakha hi.

a. Limbelh in mabang pan e vangkhua khon e, Saitui vangkhua lailen ding ka-awilo e.
b. Ningzu aisa siah bang niang naphung lai-ah solsa deihluat hawm ih taan kha ding hi e..


Pu Thuam Thawng lungkimzo tuanlo ahihmanin gungaal nitumnalam veel sak hi. "Mual in um aa gaaldai hoih hi. A gam zong sabenna dingin hoih hi" acih ciangin Pu Thuam Thawng thukimin gamsaat uh hi.

Kapteel pen Dawi maw, mihing maw???

Hihmun aa teengpa in, "Kapteel hing," ci-in, hualsing golpipi hualvanvan hi, ci-in kigen hi. Kapteel in lovaat thacial a, a nu kiangah, " Taangngaan beelsagih nahuan inla, zu beelsagih naluup in, " ci hi. A ciah ciangin amahguakin hong tungaa, " nalawmte ee" acih ciangin, " kacih bangin ankuang sagih leh meh kuangsagih lui in," acih ciangin tua bangin hih hi. Annete a kimuhloh hangin an kinegai hi. Kapteel in Pawlhpii a kici gamkuampi khat nikhat sungin zomai lel hi.

Kapteel sihna.

Tua laitakin Suangpheigam kiiltungzaang khat om hi. Bualtung kici hi. Tua laiah minam tuamkhat teeng hi. Kulh tawh ki-um ahih ciangin kuamah a simzo omlo hi. Kapteel a kicipa in, " ken simzo ning" ci-in a sim dingin kuan hi. Kulhpua panin a ngiim bek zong, laulua in puukzaizai hi, ci uh hi. Mitampi a thah khit ciangin, kulhsung aate luhkhia dingin, zusa-in kibawl a, kulhvangah lut hi. Kulhvangah a lut ciangin vaithaangah awkin si hi. Hilai-ah Kapteel a kicipa taangthu bei hi. Amah pen Dawilawmnei bek hilo-in dawi hidingin ki um hi. Bang hang hiam cihleh mihing kimlai zusa suak thei ahihmanin.

Taanglai-in taangthu tuamtuamte ah Dawinumei a tenpih zong om hi, ci-in kigen hi. Piangthei takpi ding hi. Taangngaan beelsagih leh zu beelsagih gai hi. Nikhat sungin Pawlhpii gamkuam khat vaatzo hi. HUalsing luangte adeihdeihin hualzo hi. Leitung aa mihaatpente kicial leh zong mi-10 inzong taangngaan beelkhat gaizo nailo kha ding hi.

Kapteelgam kingahna.

Kapteelgam pen Falam khua Pu Con Bik gam ahi hi. Pu Con Bik kiangah siah kipia peuhleh khua kisaat thei ci ahih ciangin, Taangpuate Pu En Ngaih in Suangzaang Hausapa, Gualnamte ahi, Pu Zil KIl kamphenin la a, gamngen dingin pai uh hi. Pu Con Bik in sial 120 nangen hi. Behiangkum simin sial zabo khatta siah piak dingin thukim uh hi.

Tua laitakin Pu Thuam Thawng in Khuangleeng Hausapa tanu sal-a amat Vanchingi a keplaitak ahi hi. Khuangleeng Hausapa in hihthu a theih ciangin Pu Con Bik kiang napai a, " hong matsak katanu Vanchingi nakal hamtang in," ci hi. Kapteelgam leina lakah Vanchingi kipiakhia hi. Vanchingi pen sial-100 taangin sang a, hih a nuai aa teng pen sial-20 tangin saang hi.

Sial-100 ... ... ... ... VanChingi.
Sial-20 ... ... ... ... Saiha kopkhat.
Zangsial suan sialkhat.
Thau lawngkhat.
Zam khat leh daakbukhat.
Sialkhat.

Kapteelgam dingaa kipia.

Nisuahna lamah meiteigun dung.
* Saklamah Musil mualdung.
* Nutumna lamah Innbuuk leh Lennupa.
* Khanglamah Lualui paisuk gunsun dongin napia hi.

A ciah ciangin Sialtei khat leh Thallupdak kici daktal khat puasak hi. Launa naneih uleh patauko nadingin daktal tum un, ci-in vaikhak hi.

Vanchingi a ngahna.

Saizaang ah Pu Thuam Thawng a khanlaitakin a salkhawi Vaipheite taisuah a, Khuangleeng dongin vakan hi. " Thuam Thawng aw, nasaltaai kan aa nong pai namaizum lo hiam? Khuasilgam Leisante Hau Pum kathah nathei hiam, " cihleh minsialin kogawp hi. " Tuate nathah takpi mah hiam" acih ciangin, " that mah ingh." cikik hi.

Tua khit ciangin, Pu Thuam Thawng in, " Hing kha kabeisak diam? Dai veel un," ci-in sawl hi. Daiveelte hong ciah ciangin galsim dingin kuankik uh hi. Hausapa tanu Vanchingi man a, hong ciah uh hi.

Pu Con Bik tungah sutpom.

Kapteel lungnuam mahmah aa omlaitakin kilemlohna hong piang a, mikhat in gaal vala hi. Tua laitakin Kapteel khua-ah kulhpi thum om hi. Khuamun sungah Haat Langte Pu Gen Sut kulh, khualai-ah Sukte Pu Thuam Thawng kulh, a niamlah Gualnamte Pu Vum Khup kulh kici hi. Khualulam Sihsiipveeng phei teng ah Vaipheeite inn-60 teeng hi. Hualngo-gaal ci-in hong sim a, mi-59 si hi. Tampi hingmat uh hi. Gaal lapa in innpi saksiah bek simin sawl hi. Tua mah bangin innpi saksiah bek sim uh hi.

Tua gaallapa taangthu hibang ahi hi. Logam ciing-3 deih a, Pu Thuam Thawng in tanzo kei niteh, Gen Suut in tan hen, a cih ciangin Gen Suut in tan hi. Tua teng lungkim lo-in galla ahi hi. Hausa upa theihloh-in zankhatthu in nataimang uh hi. Hibangin gaallauna hong tam ciangin, Pu Thuam Thawng in Suutpom dingin, Songpuutte Pu Neek Lut leh Kamphen dingin Simzaangkhua Kip Thuam te Pu Con Bik kiangah paisak hi. A paite-nih tungah Pu Con Bik in thupha tampi napia hi.

Amaute hong ciahkik ciangin Kapteel khua hong simlai a, a hingmat a sanggamte uh Seipi khua ah om ahihmanin, Seipi hong baang uh hi. Seipi Hausapa Dal Chung Nung in natawng gawp a, " ih gaalte hong pai hi," ci-in man a, taangcilciangin khuh uh a, a tungah aakngawngsi taakhin a zun uh peekin khum uh hi. Seipi pan hong ciah u ciangin, amau inn tunglo-in Pu Thuam Thawng inn tungmasa hi. A thu khempeuh a gen ciangin Pu Thuam Thawng in aakluisan khattawh lingaat hi.

Seipi ah bumtuak ahih ciangin Pu Gim Thang lungkimlo-in sialzabo khattawh sialsung-aih sak a, hinglapna bawl uh hi. A hinglapni taangsuah nitaak ciangin , bikhalaap a suah phetin lakhat tawh hong pusuak hi.

a. Mun-inn ngaihman sawnte ngaihman dota kankong hong ing e.
b. Ningzu aisa buan bang niang e, lawhciang khuklu in nei ing e, hente sang lah thang zawng e.

Sutpom hong tunzawh kha-7 a cin ciangin Pu Neek Lut si hi. Sutpom dingaa a sawllai-in, " na sihleh sialpi khat tawh hong gui ning," ci-in kamciam pia hi. Sialpi sangin Taamcip leitang deihzaw ahih ciangin, tudongmah in a taten neilai uh hi.

Myo-uk suam.

Kapteel khua pen 1867 kumin kisaat hi. 1880 kumin Mang Cin tapa Am Thang in Nuamkhua saat hi. Tu-in Muizawl kici hi. Pu Thuam Thawng sanggamnu Zaang Ciin zong Muizawl ah teeng hi. 1888 kumin mikaangte hong khang a, Tulsuk panin Phatzaang hong nawkto-in Leisan ah Thaang ah kido uh hi. January 23, 1889 kumin Gen. Founce leh Major Raikes makai a, galkap honkhat tawh Thuamvum ah giahphual saat uh hi. Tua kum February kha ni-4 ni-in Khuasak la hi. Ni-13 ni ciangin Buanman, Thuklai, Saizaang la a, Meiteigun nisuahna lam khempeuh Mikaangte khutsung tung khin hi.

Meitei gungal nitumnalam nawt dingin kipan uh hi. Tuahun in Khamtunggam ah inn-100 a pha khua tawm mahmah lai hi. Kapteel khua inn-300 mpha khin hi. Kulpi zong thum om hi. Mikaang kumpite pen Kapteel innpipa Pu Thuam Thawng tawh kilemna bawlin sialmei-in kivaat uh hi. Thukimna kamciam bawl ahi hi. Kapteel ah Mikaangten zumphut dingaa Pu Thuam Thawng in a ngeina bangin siahkai dingin thukim uh hi.

Pu Thuam Thawng zi pen Sihzangmi Khua Vung ahi hi. Tanih aneih khit ciangin Thang Ning in heek hi. Khua Vung in atheih ciangin hehlua a, a tanihte tawh kentuakin kisihbawl uh hi. Hihthu tawh kisai Sihzangte in nasa mahmah uh hi.

Gungal Kapteel khua ah Myo-ukzum koih ding cihthu leh Pu Thuam Thawng in siahkai ding cihthu, mikaang kumpi tawh kithukimna a zak ciangin Sihzanglamte patau uh hi. Tua bang hi thong leh Kapteel kizo nawnlo ding hi, ci-in hih geelna buaisak ding ngaihsun uh hi. Tua laitakin kamphenpa pen Sihzangte Khai am ahi hi.

Mikaang kumpite leh Pu Thuam Thawng sutuah dingin kamphenpa vapai hi. " Kumpite in nang lianpen ding hong cihpen hong khemna ahi hi, um ken" ci hi. Nangzaa suankhia dinga Myo-uk hong koih ding hizaw hi. Nata Pau Dal in gaal mannailo hilo hiam, lampi ah nasuaam lecin galman hipah ding hiteh," ci hi. " Pu Thuam Thawng in, " Mikaang kumpi tawh kiciamna nei khinzo ing," ci-in nial hi. Thang Niing in kamphenpa thugen um mahmah a, " Pau Dal gaalmat nang hihthulo a dang om kei, " ci-in a pasal nakpi-in tawsawn hi. A zi'n phuphu ahihmanin a sawt ciangin lungkimlo pipi-in mang hi. Pu Thuam Thawng a kuan khiatni zingsangin, Thang Niing in aniik ciangdawnah pei a, " Na Pu uh gaalsim dingin kuankhia hi,a zui ngamlo ten kaniik teng un," ci-in kiko hi.

Pu Thuam Thawng a zawh khit ciangin kamphenpa Kawlpi zumah taisuk a, Myo-ukpa kiangah, " Thuam Thawng in saiha leh cinghpi kingo hong pia nuam hi, hong lahen," ci hi, acih ciangin, Myo-ukpa lungdam mahmah a, lungdam thuhna dingin dangka Ks 3000/- puato pah hi.

October8, 1892 ni-in Myo-uk dingin Rakhine te U Tun Win paisak hi. Kamphen dingin Aung Kyi leh nungzui-28 hong tonpih hi. Sihzaang Khup Pau leh a tapa Khai Kam in Myo-ukpa sakolkhau kaihsak a, hong mapi uh hi. Pu Thuam Thawng leh a tapa Pau Dal leh Kapteel pan pasal thahaat teng tawh Thuklai leh Pumva kikaal Suangvum or Naalmual ah napang uh hi. A kiciamnamun a tun ciangin Khai Kam in dangka-kuang khelin aman pua a, " Kanungsiah teng vawt ta vo," ci-in dangka kuang tawh taai hi. Pau Dal in Myo-ukpa kaptuukin a nagawngtan pah hi.

Mikaang kumpite hongpai a, Kapteel khua haal hi. Pu Thuam Thawng te pata manin thong ah khum uh hi. 1893 kumin Pu Thuam Thawng si hi. 1894 kumin a tapa Pau Dal sileuleu hi. Kawl kumpite maivilna dingin mikaaang kado ci-in taangthu tuamtuam tampi a kigelh hangin mikaang kumpi ngawng tanngam pen Khamtungah Pu Thuam Thawngte pata bek om hi. Khai Kamte pata in dangkabawm tuah uh a, mikaang dolo uh hi. Hampha bilbel suak hi. Pu Thuam Thawng in laphuak a,

a. Thahtheih kathah thahmawh kathah thahminthang bel kei hing e.
b. Tuanglam lai-ah a lian bel zong taang in siam bang meet ing e..

Khamtung khuasaat dan leh thupiang tuamtuam sut leng a zaknop tampi omlai ding hi. Kei ciamtehna bangin kicinglopi-in hiteng hong suaksak kahi hi.

Src: Kaptel Khua Satna Thu By Thang Siangh
Document Actions
  • Kapteel Tangthu Thumasa                     
Hun masa lai in Vaiphei mite na teng masa uh aa, ' Meh Ui  Nu '  khua na  ci uh hi.  Sawt vei pi a ten khit uh ciangin Meitei gam lam ah na lal khin uh hi.  Tua khit ciangin Val minamte na teng uh aa tua te lakah Do Sel beh  Kap Tel kici pasal thahat mahmah khat a om hi. Pu Kap Tel,  Kil Zang a ki cihna Suang Phei gam ah gal a simna ah asih khit ciangin a khua bup un Meitei gam Manipur gam lam ah lal khin leuleu uh hi.
 
1867 kum ciangin Saizang khuapi panin pu Thuam Thawng leh pasal thahat 30 in ong sat leuleu uh aa amin ding in, hih khua aa ateng nunung pen mi thahat pa min ' Kap Tel ' a hih manin Kap Tel ( Kapteel ) na sa uh hi. Hih Kap Tel khua pen tuni dong ki lawi nawn lo in khamtung gam buppi aa om khua ta ( villages )  teng khempeuh lakah a lian pen khua khat ong suak aa inn 660 leh mi 3300 bang a tenna khua  hi in,  beh 21 om aa, tu laitakin Pasian bia pawlpi 14, om hi. Sia Thang Gin in Pasian thu ong puak masa  aa, pu Khoi Suan a saang masa pen hi.
 
Hi thute AG pastor Rev. Song Sian Pau' at  " Teltui Zingsol 1867 - 2007 "  lai bu sung pan a ka kaih khop a hihi. Tua laibu sung ah Kapteel thu theih huai tampi om hi.
 
 
(1)KAPTEEL’ TANGTHU ATOM
Kaptel khua in Meitei gungal nitumna lamah khuapi lian khat hi a, kumpi in zong 1966 kum in Sub-Township zum koih in khuapi khat a, a kiciamteh khua ahi hi.
Hun masa lai-in Vaiphei minamte na teeng masa uh a, Meh ui nu khua na kici hi. Hih minamte sawtpi a teen khit uhteh Meitei gam lamah na lal uh hi.
Hih mite a taai zawh uh kum tapi khit ciangin Valte minam na teeng leuleu uh a, tua minamte lakah Kap Teel kici min nei mi khat nan a om hi. Tua pa in Hual singluang gol pipi lik vanvan a, “Kap Teel hi’ng ei, nang hualtum liangluang” ci-in min sial hi kici hi.
Tua Kap Teel in lo vat dingin kuan a, a nu kiangah “Tang ngan 7 na huan inla, zu bel 7 na lup in” ci-in vaikhak hi. Lo vai a ciah ciangin a mah guak ciah a hih manin a nu in “Na lawmte ee” a cih leh “Ka gen bangin hih in” a ci hi. A nu in ankuang 7 lui in zu bel 7 a lup hi. Anne zudawn kimu lo in a zu teng peng gai-in a anlui teng ki ne gai hi.
Tua ni in Kap Teel in gamkuampi khat vat khin in tu ni dong iubn tualai mun pen Sing polo in pawl suak a, Pawlzaang kici hi.

(2)KAP TEEL’ SIHNA
Tua hun laitak in Kilzang Bualtung a kici cihna Suangphei gamah minam khat teeng uha, kulhpi tawh a khua uh um ahih manin khua mah’n sim zolo uh hi.
Kap Teel in “Ke’n sim zo ning” ci in kulh pua panin thal tawh a ngim bek nagnawn kulhtung pan mi kiasuk zaizai in tampi tak si uh hi. Kulh sungah a omlai te sim ding in ki pan a, Kap Teel in ai nei ahih manin zusa bangin ki bawl ziau a, kulh vangah a lut leh tua kulh vangah vaithang na kisiah ahih manin tuang thang ah Kap Teel awk in a si hi.
Hih nun khit ciangin a suan a muan pen uh sita ahih manin a suan a khak abeh a phung teng uh Meitei gam Manipur gam lamah na lal leuleu uh a, Kapteel khua mun ki lawi leuleu hi.
(3)Kapteel Khua Sat Kikna Thu
Pu Thuam Thawng(Sukte) in vai tuamtuam hangin Saizang khua nusiat sawm in Thangkai gam Mualnuam khua sat sawmin ensak hi.
Pu Tual Tun in awilo a hih manin anuai a la tawh na nakho hi.
(a) Lun belh in ma bang pan ee vangkhua khon ee.
Saitui vangkhua laileng din ka awi lo ee.
(b) Ningzu aisa siah bang niang nap hung lai ah solkha deihluat hawm i tan kha ding hi ee…cih latawh na na kho hi .
Pu Thuam Thawng lungkim zo tuanlo ahih manin gungal nitumna lam velsak lueleu a, gam velte in miual in um in galdai hoih a, sabetna dingin zong a gam hoih hi a cih ciangin Pu Thuam Thawng lungkim in khua sat ding hong vaihawm hi.
1867 kumin Saizang khua panin Pu Thuam Thawng makai in beh 17 sung pan mimal (30) tawh Kapteel khua hong sat uh hi.
Hih a satna khua min ding hong kikum uh a, khuasatna munah a teeng nunung pen pa in Kap Teel hi’ng ci ahih manin “Kapteel” khua ci ni, ci in khua min na kipsak uh hi. Tu ni dongin Kapteel khua kipin Pasian in thupha pia a mi tul thumval om in inn zanga val leh mipil misiam tampite piankhiatna Topa’n hong suak sak ina nungta Pasian a kibiakna khuapi in Topa’n hong koih hi.
(4) Kapteel Khuasat Pupi Teng
No.MinBeh Min
1Pu Thuam ThawngSukte
2Pu Khaw Za TuangSukte
3Pu Tuang NgamPhiamphu
4Pu Ngak ThangSongput
5Pu Khan TunSongput
6Pu Zuan NengSongput
7Pu Thang KhualSongput
8Pu Neek LutSongput
9Pu Luan KhaiSongput
10Pu Thuk NgaihSongput
11Pu Khat PauThatmun
12Pu Tan NgaihTunglut
13Pu Hen SutTunglut
14Pu Kai TuahZahlangh
15Pu Thang KhupZahlangh
16Pu Son GenZuisang
17Pu En NgaihKop Sam
18Pu Be DokVunglu
19Pu Thang NgulHatlangh
20Pu Gen SutHatlangh
21Pu Lun GenHatzaw
22Pu Gah PhawngBuansing
23Pu Suah AwnBuansing
24Pu Vum KhupGualnam
25Pu Vum AwnGualnam
26Pu Neek TelNgaihte
27Pu Tual PhungMalneu
28Pu Gen SongMalneu
29Pu Pau LaiHalkik
30Pu Tawng Pi ThangKhumciang

(5) Kapteel Gam Ngahna Thu Atom
Kapteel gamin Falam gam uk Pu Con Bik ukna sunga om gam ahi hi. Kum simin Falam ukpi pa tungah ngeina bangin siahpia peuh leh khua kisat thei cih thu o m ahih manin gam ngen dingin Tangpua beh Pu En Ngaih leh a ki thuahpih dingin Mualbem gam Suangzang khua mi Pu Zul Kil hausa gual kicial in Kapteel khua sat theih na’ng palai dingin Saizang khua pan ki pai sak hi.
Falam ukpi Pu Con Bik in Kapteel gam leina dingin sial(120) leh bekhiang kum sim kumthum hal in sial zabo khat ta tawh siah piak dingin thu na pia hi. Hih hun sungin Pu Thuam Thawng in Khuangleng hausapa tanu Van Sangii galmat a kep laitak ahi hi.

(6) Van Sangii Ngahna Thu
Saizang khua ah Pu Gawh Pau a maan laitakin Khuangleng tawh gal kido tawntung uh hi.
Hih hunin Khuangleng khua ah Hausa Thang Hul maang a, PuGawh Pau leh Pu Thang Hul te in vok go in kilemna na bawl ngei uh hi.
Hun sawtpi khit ciangin Saizang khua ah Pu Thuam Thawng hong liat ciangin a sal khawi Vaiphei te taisuah in Khuangleng dong a va delh hi. Hih hun ciangin Khuangleng ah hausapa Than Sanga ahi nong pain a mai zumlo hiam Khuachil gam Leisan a, Hau Pum ka thah na thei hiam? Taanglai a, Sut Hauk a thah theilo na hiam ci-in ko gawp hi.
Pu Thuam Thawng in hih thu a zak ciangin “Leisan a, Hau Pum that taktak nang na hiam” ci-in a dot phatphat ciangin, “Ka hi hi” ci in dawng hi.
Pu Thuam Thawng in tungkha bei sak kei ni tangval dai vel un ci in a galhang tangval te galdai vel sak hi.
Sut Hau pen (Malneu beh) Thang Za Kai pute hi a, Hau Pum pen Tonzang hausapa ahi hi. Galdai a vel sak khitteh hong ciah suk a, galhang teng Tonzang khua, Mualbem khuate ko in simto kik pah uh hi.
Khuangleng hausapa tanu Van Sangii Dimlo khua, Naulak beh Sing Tawng in a hingin man a, Pu Thuam Thawng in sal in khawi hi. Khuangleng hausapa in Pu Thuam Thawng kiangah a tanu Rs. 3000 tawh tat dingin ngen a, phallo hi.
Thuam Thawng in Falam gam ukpipa kiangah gam ngen cih a zak ciangin Khuangleng hausapa Con Bik kiangah na hawha, Kapteel gam leina dingin Pu Con Bik in Van Sangii a na kalh hamtang na ding leh Pu Con Bik tungah Rs. 3000/- tawh a tatkik na ding thu a va gen ciangin, Falam ukpipa Pu Con Bik in Kapteel gam leina dingin Van Sangii na kalh pah hi.

Teltui Zingsol, Compiled by Teltui Von; 2008, P. 7-10

ZOMI KHANGTHU/ZOMI TANGTHU

 

 (AD 1900 MALAM)



By J. Thang Lian Pau (2002)



BC 2000

Hih hun laiin i pu i pate Tibeto-Burman dangte tawh Sengam, mal-sak lam Kansu kuam, Lanchou khawpi kiang, T'ao lui ngei tengah teeng dingin ki-ummawh hi.



BC 1027-256

 Sengamah Jo (Zo) vaihawm lai.

BC 221-207

 Sengamah Chin vaihawm (Chin Empire) lai. 

BC 4



 Kachin leh Zomite piankhiatna i pu i pate 'Kung-han Ch'i-ang' (Ch'i-ang hiang khat)te, Sengam Szechwan kiimah teng uh hi.

BC 1



 Mekhong leh Yangtze luinak lamah teeng uh hi.  Pyu ten kawlgamah Sri Ksetra khuapi saat.  Zomite'n Payagyi khua saat.     

4 AD

 Zomite in Dangka (Taka) na na nei khin dingin ki-ummawh hi. 

6

 Chindwin zanggam tengah na na teng uh hi. 

108

 Pagan (Pugam); Popa (Pupa) mual kiimah teeng (Dahpa? Penglam? te hun) 

600

 Pyute Kawlmi suak; Kanyante Rakhine-mi suak; Thet mite Chin (Zomi) suak. 

750

 Zomite Minbu,Thayet, Aunglan (Myede), Natmauk,Taungdwingyi, Pyi-ah teeng. 

800-50

 Zomite in Kabaw valley tung. Khampat khua sat (Khampat pen Zomite sat hi ding hi:  Khampat khua pen zang leh kham kipehna, kham kipatna ahih manin Khampat a kici hi ding hi.   Mualtunggam genna 'Kham' cih kammal pen Zomite bek nei hi.  Hih kuam tengah hun sawtpi kiteeng uh hi. 

1044

 Anawrahta in Sukte zoin Kumpi lian masa suak. 

1084

 Kyansittha zi Kumpinu Thambula (Zomi) 

1200-50

 I pu i pa ten Khampat khua-ah Mawng (Bung) kung suan. 

1254

 Narathihapati zi Kumpinu Saw (Zomi) 

1250-300



Khamtung tung; Ciimnuai khua sat.  Eimau sunga makaite-Songthu, Songza, Songkip.



1355

 Leng Tong Hoih Ava mangpa zi. Zo minam hiang khat 'Maring' mite Manipur gam tung ding in ki-ummawh hi.  Vangteh (a min masa - Khumnuai) kisat ta kha ding hi. 

1364

 Zomite Chindwin gunpang phaizangah Shante tawh teengkhawm, Sagaing, Monywa, Dipeyin, Yinmarbin, Mintaingpin, Pale, Gangaw, Pauk, Htilin, Ngape-ah teeng.  Sibani khua-ah Zo Tualsong 15' sang tudong omlai. 

1370 AD

 khawhkhen, Kawlpi (Rajagya-Yesayo) tung. 

1400



 Hih hun in Zo minan pawlkhatte Tripura gam tung dingin ki-ummawh hi (Halam,Hrangkhawl,Darlong Kaipeng etc). 

1450-700-

 Luseite Lentang le Ciau kikal ah teng. 


 1400-1500:  Thang Ho leh Lian Do; Cing Khup leh Ngam Bawm; Galngam leh Hang Saite Ciimnuai, Geeltui-ah teeng.  



 1250-1900: Eimau beh Hausa,khuasat leh Ukpite makai-in ki-uk. Lai kinei loin khangthu kicianteh lo.  

1500

 Zosuan 'Anal' te Manipur tung ding in ki um mawh hi 

1570

 Guite Pu Gui Mang in Tedim Khua Sat1600 Khumi mite Paletwa tung ta mai thei. 

1650-700

 Luseite leh Paite mi ten Ciau kan ta uh hi. 

1700

 Alaungpaya kumpipa in khamtung galkap la in Syrian gam sim. 

1720-30

 Mara ten Simtuipi tung ta dingin ki-ummawh hi. 

1750



 Thado-Kuki ten Manipur gam tung khin uh hi.  Biate mite in tua-a Cachar mun tung khin ding in ki-ummawh hi. 1750-850 Lai mite Mizoram tung dingin ki-ummawh hi. 1775 Lusei ten Zawlbuk/Sawm neih kipan. 1777 Khamtungmite in Chittagong sim. 

1800



 Zahau leh Khuangli tawh kipawlin Kam Hau in Thahdo gam la-in uk. Taisunte (Falam) in Lophei sim. Taisunte in Khuasak sim. Zahau leh Khuangli kisim. Taisunte in Mualnuam sim.  Hualngo leh Sukte kisim.  

1813

 Rev. Adoniram Judson Kawlgam tung (Missionary masa pen) 

1820


Hatlang Pu Mang Gin(Mang kua) Tedim ah teeng.  Tedim gam sunga Hausa thahat leh minthang kuate:

Tedim         -   Mang Gin     -   Hatlang

Vangteh     -   Pum Go        -   Guite

Dimpi          -   El Thuam      -  Naulak

Saizang     -   Vung Vial      -   Hatzaw

Kalzang     -   Sung Hang

Thangnuai -   Mang Sum    -   Thawmte

Khuasak    -   Mat Tuang    -   Galphuak

Thuklai       -   Suan Thuk    -  Sumniang

LimKhai      -  Neih Tuang

 1830-850 Hmar ten Manipur gam tung uh hi.



1840-1868



 Tedim khuapi kiphut kik.  Kam Hau in Mualbem pan Tedim zuan.  Hausa - Pu Kam Hau, Galvaan - Pu Mang Gin, Thuzeek - Pu Khoi Lam.  Meitei galpi zo. 1856 

Kam Hau leh Zahau kikopin Manipur uk.

 1856-1859 Sim leh mal ki do hun.(Mizoram) 1857 Tedim sim ding Meitei 1500 kuan, Meitei in lel.  Zomi leh Meitei kido khatveina. 1862 Mautaam Khat veina.1871 Guite Innpipa Go Khaw Thang Meitei ten man.  1872 in Phaipi tonginn sungah si hi. 1872 

Vai khan Khatveina. (Mangkang galkapte Lusei gamah a khatvei lutna uh)

1876



 Guite Innpipa Pu Sum Kam leh Meitei Leengpa ten kilemna bawl.  Guite mi 2000 khawng in Lamka gam tung.

1884

 Aksi kiat kum (3-11-1884). 1886 Mangkang-te’n Zogam (Cin hills) sim kipan. 

1887



 Capt. Raikes makaihna tawh Mangkang galkapte Kawlpi tung.   Vai khan Nihveina (Mangkangte Lusei gam lut nihveina, ciah kik nawnlo). 

1888

 Capt. Raikes in Zogamah Mawtaw lam sial ding ngen, Zomite'n phal lo. Oct 17-29 sungin Zomite in Mangkang 12 that, 122 hingmat, thau lawng 4 leh La 4 man khawm.  Sihzang in Kale gam sim.  Taisun leh Sukte kipawlin Kawlzang sim.  Kam Hau leh Sukte kipawlin Kangyi sim.  Sihzang in Mangkang lambawlte suam.  Zokhua, Khalkha, Sukte kipawlin Kumpi do sawm.  Taisun mi 1000 in Sihaung sim.  Capt. George White in khamtung mite dona dingin India galkap Battalion Khat leh Assam kooli 2000 ngenin ngah.



1889


 January 23 ni-in Sir Gorge White, General Faunce, Major Raikes thuamvum tung, Zogam do ding kuan.  Feb.4 ni-in Khuasak la. Feb.13 ni-in Buanman leh Thuklai la.   Vangteh leh Saizang la.  May. 4 ni-in Siallum kulhah kikap, Mangkang bu 3 leh galkap 83 si, Surgeon khat in V.C ngah. 

Tedimah kap leuleu, Tedim a hawm in la.  Mangkangte 120 si 70 liam.  Tedim inn 300 Tonzangah tai.  Inn teng halsak. Thangmual pen "Fort White" kici.  Mizoram sim lam panin 'The Expediton 1889' lut, haksatna tuak loin Lunglei luak.  Kulh bawl uh.





1890



 Sept. in Tonzangah kikap, kilemna bawl.  Upa teng tawh maam  (photo) zaih, upate'n thei lo, thau sa-in lau. Oct. kha sungin Khaw Cin si, a sanggampa' tapa Hau Cin Khup in a za luah.  Hau Cin Khup, Thang Khan Pau, Gin Za Thangte Rangoon kipaipih.

Mangkang Kumpiin Mizoram a uk kipat.  25.9.1890 niin Pasal hangsan Khuangchera leh Ngulbawka Tlawng lui ngei-ah Mangkang ten kaplum.





1891

 Thantlang la ding kuan, kido, Rs. 5000 gaam.  

1892




 (Jan. 27-29) Zo minam teng gam khatah koih kik nading ngaihsun 'Chin-Lushai Conference' Fort William, Calcutta-ah kibawl hi. 

April kha-in Thantlang la zo. Oct 9 ni-in Pumva leh Thuklai kikalah Myo-ok suam. kap lum, mi thum bek suakta. Mangkang ten suah lam Zogam bup nuaisiah zo.



1893



 Zogamah thau khempeuh kikhawm, lawng 7000 pha. Kaptel la, Oct. kha-in ukpi 49 Rangoon kihawl pih.  Khuapi teng sikkhau kizom. 

1894





 1.11.1894 niin Rev. F.W. Savidge le Rev. F.H. Lorrain-te Mizogam tun hi.  (Khristian Missionary masa pen).  Mizo lai - A, AW, B, kipan.

Jan-Feb. sung B.S. Carey in Cin hills leh Manipur gamgi bawl, Cin hills khen thum kisuah- Tedim, Falam, Halkha. 



1894-95









Mikang kumpi in Falamah Political officer koih.  Falam leh Halka-ah Sikkhau-to, Thonginn, Zato inn, leh Sumkepna (Treasury) kibawl.  Carey leh Tuck in The Chin hills bu gelh.   Zogam pan siah (Leiman) Rs.17,572 kingah.  Carey leh Ukpite kilemna bawlin gam khensak in, Kam Hau uk khua -167, Sukte uk - khua 20 leh Sihzang uk khua - 16 suah hi.   Manipur Khristian missionary masa pen Rev. W. Pettigrew (Ukhul khua-ah).





1895

(September) Kawlgam' gamkhen khat (province) in Mikang kumpite'n Zogam hong ciapteh sakin Kawlgam tawh hong gawm.  Mizo Laibu neih kipat kum.  21-8-1895 Lusei pau tawh Thukhunthak Luka laibu nei.  Sim leh Mal-a kikhen Lushai hills pen kigawm hi.





1896

Chin Hills Regulation Act kibawl. Hih Thukhun tawh tu huna Chin State, Mizoram, Manipur singtanggam teng uk. Ukpi hong piang:



Tedim gamah Pu Hau Cin Khup
Lumbanggam ah Pu Hrul Mung
Falam gamah Pu Thang Tin Lian
Haka gamah Pu Kio Mang
Taichun khua-ah Pu Con Bik
Matu/Mindat gamah Vumthumaung



Chief Commissoner Sir Frederick Frayer Tedim, Falam, Khalkha hawh.  Mizo biakinn masa pen kipan.  Kawlgam (Chin hills) leh manipur gamgi kikhung hi.



1898



(2-4-1898) Mizoramah Sangin kipan.   Mizo pau in Thuciamthak - Luka leh John kizo.  Mangkang ukna deih loin Zomi makaite’n Mangkangte  langpanna bawl. Mikangte in Zomi makaite bawlsia.


- Pu Thuam Thawng (thong sungah si)
- Pu Kai Tuah (khantawn thong)
- Pu Taang Pau Dal (thong sungah si)
- Pu Ngul Bul (Mangkang ten that)





1899









Chin hills-ah Christian Biakna tung; Missionaary masa pen Rev. A.E. Carsonte nupa, March 15 niin Halkha tung.  Pu Pau Cin Hau phuat Laipian Biakna leh Zomite Lai neih cilna.





1900









 Zomite Laisin kipatna, Biakna thak neihna. Pa Pau Cin Hau in Maang mu. Mr. B.S. Carey in ukpi teng tawh kilemna bawlin sialngawng ban. Hau Cin Khup Ukpi-in kikoih.  Mizoram, Mimbung khua-ah Guite Innpipa Kam Za Mang a phat mahmah lai tak hi in, Aizawl DC leh Tedim pan Mikang ulian Dickman ten Mimbungah pha uh hi.  Lushai hills leh Chin hills gamgi kikipsak hi.            



Src: http://www.sialkal.com/zomi_khangthu_1900malam.htm


 
 
 
 
 

Chin State khuapi Khalkha in a ngahna Thu(Gelh:Dr.Vumson)


Dr. Vumson in Manglai tawh a gelh hi aa, Sia Zam Sian Sum in Zolai in hong letkhia ahih manin Zomi Nam Network ah hong khah hih sungah a ki koih kik ahihi. Deihsakna tawh hong letkhia ahi Sia Zam Sian Sum tungah lungdamna ih ko hi.


Haka in Zogam khuapi angahna (or) Zogam khuapi Haka ah akituahna tawh kisai mimal kingawhna leh kimawh sakna zong om zeuhzeuh hi. Atheician pawlkhat omding a, atelcianlo zong ki-om theiding ahih manin hong suaksak hi-ing. Pu Moong (Col. Khen Za Moong) nangawn in hihvai tampi nagen lo hi. Banghang hiam cihleh tuahun laitak in amah hihvaisai pawl ah nakihel lo, mundang ah na om ahih man ahi hi. Hihvai ah mawhsak nading tawm mahmah khading hi. Zomi sungah atheitel zawdeuh Dr. Vumson in Zogam khuapi Haka ah akituahna thu Dr. Lian Hmung Sakhong laibu tungtawn in ana thukikna, manlo asakna Manglai tawh nagelh hi. Hih anuai-a lai pen kei mimal muhna hilo in Dr. Vumson gelhbang a Zolai tawh alemthei bangin hong letkik hi-ing.



(Dr. Lian Hmung Zakhong in alaibu sungah, “Haka pen Mangkangte hong tuncil a kipan Zogam khuapi (nisuahna lam) hongsuak hi,” ci-in gelhmawk ahih manin tuatawh kisai thuhkikna lai honggelh hi-ing.)


Kei theih batna ciang ah Haka pen 1964 kum masiah Zogam khuapi suak ngeilo hi. Tuathu honggelh suk ning. Mangkangte’n Zogam honglak ciangin Thangmual ah phualsat masa uh hi. Sihzang leh akim apam teng hongzawh ciangun amakai galkapmaang Gen. White kici pa’ min tamsak in Thangmual pen Fort White naci uh hi. Tua Fort White pen Sihzang kual sungah om hi. 1892 kumin Sihzang leh Tedim lam ukpi makaite kipawlin honguk Mangkang Ulian Carey nasuamsawm uh hi. Tuavai ah mapangpite in Kaptel pan Thuam Thawng leh atapa Pau Dal, Heilei pan Khan Dal leh Sihzang ukpite ahi uh hi. Amau tengin Carey tungah hongpai in letsong hong pianuam ung ci-in nasam uh hi. Ahih hangin akiciam ni un Carey pen atungsiahte’n mundang paiding nasawl ahih manin amah tangin Zakhai mi (Arakanese) Myo-Ok hong paiding cihiau hi. Asuamdingte inzong hih Myo-Ok pen Mangkangte’ ading nasem mikhat ahihciang suam veve ni ci-in khensat uh hi. Tua ciangin Lusei, Haka, Tlasun, leh Zahau ukpite zasak uh a, amau zong na thukimpih uh hi. Tua misuam na huhau-in Mangkangte in aphualpi uh Falam ah tuahto uh a, Zogam khuapi nasuak hi. Tualaitak in Zogam (Chin Hills District) pen Tedim, Falam leh Haka gamteng huam hi. Zogam galkapte in Falam ah kiphualsat uh hi. Tua galkapte lakah vaite leh tualmi kihelh zau-in omkhawm uh hi. Tualsung mite hong zakhan masiah amaikai zalian zawdeuh te pen Mangkang te vive mah nahi uh hi. Falam ah azalian pen Deputy Commissioner ciang ahi hi. Falam ah Laito, Sikkhau zum leh Palik lente kilam hi. Tua ahih manin Falam pen 1892 kumpan in Zogam khuapi nasuak hi.


Kawlgam suahtakna ngah ciangin Matupi, Mindat, Pakokku khawksung a om Kanpetlet leh Arakan gam a om Paletwa te Zogam ah hong kigawm hi. Hihteng kigawm pen ‘Chin Special Division’ nakici masa a, akhuapi dingin Falam mah na kizang hi. Zogambup makaipi (Minister of the Chin Affairs) pen Mindat panin Pu Vumtu Maung hi-in, amah pen Falam ah tulo in Zangkong (Rangoon) ah kumpi uliante tawh omzaw hi. Zogam ah Menzi papen Falam ah om in ki-ukna vai atamzaw ama thuneihna nuai-ah kikoih hi. Tuakhit (AFPFL Party pan) teelnangah Kawlgam kumpi khutnuai-ah Pu Sing Htang leh Pu Za Hre Lian te in Zogambup makaipi hongsem leuleu uh hi. Amau zong Zangkong mah ah omzaw uh hi.


1958 kum ciangin AFPFL party te hong kitamh in pawlnih hongsuak uh a, Stable AFPFL te in mitam ngahzaw uh hi. Tua manin Haka tualsuak Pu Ral Hmung pen Zogambup makaipi hongsuak hi. Makaipi asuahphet in Zogam khuapi Haka ah tuah dingin thu napia hi. Akituah ma-in Gen. Ne Win in thei ahih manin nang thu in tawpnuam zawmaw, ken hong tawpsak zawding naci lian hi. Tua cianign Pu Ral Hmung zong amathu in tawppah a, Zogam khuapi zong Haka ah kituah nawnlo phot hi.


Gen. Ne Win in 1962 kum ciangin aana hongluah a, Zogam makai ding zong adeihdeih hong teelpah hi. Zogam makaipi dingin Major Son Kho Lian nateel hi. Pu Son Kho Lian inzong Zangkong tawh kizopna alemthei pending, Kale-Kabaw-Myttha–Gangaw kuamteng tawh zonglah kiphakna alemtaang pending ci-in Kawlpi (Kalaymyo) ah zum nakoih/naphualsat hi. Tua ciangin Kawlpi a teeng Kawlte pawlkhat in Ne Win kiangah ‘Kawlpi pen Shan-le-Kawlte’ khua hi, Zomite’ a hilo hi’ ci-in nakhia uh hi.


U Ne Win in meeting sampah a, tualai ah Pu Son Kho Lian leh makai pawlkhat, Kawlgam saklam galkap phualpi pan alian pen Colonel Lun Tin, alian nihna Colonel Van Kulh, Chin Council Secretary Pu Tuang Hmung, Secretary nihna Pu Ngun To te kihel uh hi. Tua Meeting ah U Ne Win in Pu Son Kho Lian kiangah Zozum pen amun dangah natuah dinguh deih ing ci hi. Tua banah nawngkai salel ing, (Kawlpi losiah) koikoi ah natuah zongun phamawh sakeng ci hi. Tua ciangin Pu Son Kho Lian leh apawlte inzong koilai ah tuahleng lempen ding hiam ci-in hong khinkhai uh hi. Pawlkhat in Kawlpi saklam Webula ah tuahleng ci hi, pawlkhat leuleu in Zogam leh Kawlgam gamgi Gangaw lamah tuahleng ci uh hi. Tua Meeting manciangin Col. Lun Tin in Pu Son Kho Lian kiangah lunghimawh ngaihsut kei-in hih hiat hiat lel in, hih putekpa (Ne Win) pen alungsim hong kikhel kik lelding hi ci-in hehnem hi.


Col. Lun Tin zong agalkap phualpi ahi Mandalay atunzawh tawlkhat khit ciangin mundangah vazin hi. Tuakal in Col. Van Kulh in Pu Ngun To tawh naki gulluk in ‘banghun ciang Zogam khuapi Haka ah tuahleng lemding hiam’ cih nageel sim uh hi. Van Kulh leh Ngun To pen Haka tualsuak tuak ahi uh hi. Tualeh Col. Lun Tin leh Pu Tuang Hmung akhualzin hun uh hong kituak khageih hi. Tualian leh, Van Kulh inzong amau galkap phualpi panin Kawlpi Zozum ah sikkhau saat (Telegram) pah in, Haka ah Zozum natuah un ci-in thupia hi. Tua sikkhau angah phet in Ngun To zong atungsiahpa omloh kal ahih mah bangin amathu in asun azan cilo in Zozum Haka ah natuah phangphang pah hi. Tuahun pen Zogamah khualzin gamvakna ahaksat pen hun tuuklai tak ahi hi. Col. Lun Tin in tuathu atheih ciangin Kawlpi sikkhau saatpah hi. Tua sikkhau lai pen Ngun To in nasel cip in, Zozum kituah amansiang dong kuamah lak lo hi. Col. Lun Tin inzong bang hangin Zozum Haka ah kituah hiam cih kantel/sittel dingin hong kipan hi.


Tualaitak Kawlgam lokhawh singpuak nalam vaisai (Agricultural Department) te golhguk vai-in mindai uh a, tuavai ah Col. Lun Tin zong kihelkha citciat hi. Galkap sungpan Col. Lun Tin kikhawlsak ahih manin Zozum vai (Zogam khuapi kituahvai) zong kikan nawnlo, mitcip suak hi. Hihbang teng hangin Haka in Zogam khuapi ngahkha a, Zomite in ipu ipate Shan te tawh anateen khopna gamnuam kikhahsuah taanlawh ta hi. Athupi pen ah, tuahun masiah Haka ah Zozum kituah lo banah, Dr. Lian Hmung Sakhong gelh bangin Mangkangte hong tuncil pan Haka pen Zogam khuapi asuak hi peuhmah lo hi.


(Pu Lian Uk in azenzen in Van Kulh in hibangin phalna omlo pi-in Zozum tuahsim leh khalna Daan kipia loding hiam hong ci hi. Tuapen Col. Lun Tin galkap sungpan kitawpsak keileh Col. Van Kulh in Daan tuak hamtang ding hi cih ka um hi. Kamphatna tawh Daan tuaklo bilbel hi. Banghang hiam cih leh Col. Lun Tin kitawpsak ahih man hi.)



Written By : Dr. Vumson.

CNF/A te in Tungzang Hausapa a Thahna Thu

Zomite le CNF/A Thu: Kawlgam ah Kumpi U Ne Win kumpi hun akipan abeisa 2012 ciaang dong galkap kumpite thuneihna nuaiah Thau muk tawh gammite hong ukcipna pen tu in kum 50-60 kikal bang sawt khin ta hi. Hih banga galkap kumpi in zawhtawh thu le Thau muk tawh gam a ukna le amakaihna pen a kithuah zawhloh ciangin, abeisa 1988 kumin Kawlgam Siamsinte (University Student) makai in gammite khempeuh in sih le sih ci in, Kumpite nasepzia langpanna le lungphona (Demonstration Rally) Kawlgam bupah nasiatak kinei a, Sang naupangte le gammitea tulsawm a simin sihlawh uh hi. Tua bang a galkap kumpite ukna le bawlsiatnate khauhpai semsem in, Kawlgam sungah gammite in a tuni ciang dong a khangkhang in gentheih haksatna le sihna manna tawh kidim ahih manin, Asia le leitungbup ah Kumpi gilohna tungtawn gentheina tawh akidim gamzawng pen khatin kiciamteh hi.

I gensa mah bangin Kawlgam galkap kumpite' akithuakzawhloh ciangin sangnaupangte le gammite in Kumpi do/ langhpan in Thau tawh gamnuai/ singnuai bel ciat uh a, Kawlgam sunga om Kawlmi le mualmi cih om loin, kumpi langpang galkap kiphuankhia ciat hi. Tua kumpi langdo galkapte sungah Chin State min pua in Chin National Font (CNF) kiphuankhia in, tua min mah tawh Chin National Army (CNA) cih nei uh hi. Hih CNF te in Zogam (Chin State) mun tuamtuam ah om kawikawi uh a, adiakdiak in Zogam sung Tedim gamgi le India Mizoram gamgi tengah phualsat in om thapai uh hi. Kumpi langdo min pua ahih hangin galkap kumpte tawh kikap/ kido kha ngei peuh mah loin, Tedim gam sung khua tuamtuam ah zawhthawh thu tawh khut dawh ngenin sum le pai, Vokno Akno laksak uh hi. Tua bek tham loin India gam Mizoram lamah sumzuak, sum zong Bawngkai; Vokkai le Akzuakte matsak gamgi pan matsak in, a Vok, Ak zuakte uh gawh sak ziauziau in gamtatsia mahmah uh hi. Hih bangin Zogam leilu lam Tedim le Tonzang gamhuam sungah Zomite' thuak lah mahmah hiamgam nasemte ahi uh hi.

Tua bangin khua tuamtuam ah lut kawikawi in, zawhthawh thu / Thaumuk tawh khuamite neihsate a laksak ban ah, a Thau le thautangte akipan a vante uh puasak in Taiban paisak uh hi. Hih bangin Tedim le Tonzang, Cikha gam huam tengah gammite bawlsiatna nasiataak nei uh a, khua Hausate nangawn sat le vua bek tham loin, hon khat mah That/ kaplum uh hi. Tua a thahlupte sungah Tungzang Khua hausapa Pa Zam Tung Thang zong kihel hi. Hih bangin a khua khua ah khuamite abawlsiat bek hi loin, hausa upate dong a thahlupna hangin, Galkap Kumpite sangin CNF te kimudah le kikihta zaw ta mawk hi. CNF te' gamtatsiatna hangin Kawl galkapte nangawn in gammite hu le kem kik lehbulh ta uh ahhih manin, CNF te sangin galkapte ki-it zaw ta hi. A taktak ah hih bangin sangnaupangte in Kumpi langpang in thau a tawina pen gammite a hutna ding le suahtakna ding ngimna hi mah ta le CNF te in gammite bawlsia zaw kan in gamta mawk uh ahih manin, CNF te or sangnaupangte cih kammal limlim a kigen khak ciangin, khuamite lau in kiling keuhkeuh hi. Hih bang teng hangin Tedim gam, Tonzang le Cikha gam sunga om Zomite in tuni ciang dong CNF/A te Dawi sangin kihua le kimuhdah zaw hi.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
CNF/A in Tungzang Hausa Pa Zam Tung Thang, Naulak (Kum-44) That lum:

A Inn pan Mi khat Samkhia sak:

CNF/A te in sum donna le taiban akisap ciangin akhua khua ah hausate tungtawn in inn misik ah sum dong/ ngen den uh ahih manin, Hausate le CNF te kilawmtat mahmah kul ta hi. Tua banga akithutuak/ akilawmtat hangun alangkhat lamah Kawlgam galkapte kihta zel kawikawi uh ahih manin, khua hausate ading dinmun haksa mahmah hi. Tua bang kawmkal teng tawh abeisa November 25, 2000 (Saturday) ni zingsang lam (9:00 Am) hun pawl-in Pa Zam Tung Thang pen a zi lokuan ahih manin, ata numei neu pen Lia Niang Nun Sang cing/ kemin inn ngakin om hi. A tanu lupna (Luai) sungah ihmusak kawmin a phaitam inn nungah Dai lenbuk (Ekbuk) bawlin a om hi. Tua laitak in, Bawng kai kineih pasalno khat va pai in, " Pa Tung aw khua khungah Kawlgam galkap te-in ka Bawngte hong mat sak in, hehpihna tawh nong ngetsak in " ci-in huhna ngen hi. Tua pasal pen CNF te' maw/ a sawltak khat maw cih kitello hi.

Lamhilh Ding Khat Zawn:
Tua ciangin Hausapa in zong zui pahin, khuakhung mual a Pa Thang Khen Kam inn phaitam(nuung) a tun teh Kawlgam galkapte lah om loin, a kitheihpih ngeisa CNF te honkhat na om hi. CNF ten zong Pa Tung aw, " Ngalbual lamah va pai pak ni-in hong zui pak in !" ci-in paikhiatpih pah uh a, tua amau kihona gei a Inn vengpa naupua linlen a om Pa Cin Lam Thang zong lamhilh dingin Ana tawh sam khia in a vekpi un paikhia uh hi. Cin Lam Thangin zong lau ahih manin, a nau cin kim lai a vengnu Pi Zel Hau Cing ( Cing Ngaih Nem i pi) kiangah cing/ kemsak pakin nusia hi. Paikhiatpih pah in Tungzang khuapam mual dungdung zuihpih suk-in Lingvom lui le luizaang (Citui lui) kituahna Pa Thawng Za Kham i leicial a tun suk uh ciangin, Pa Zam Tung Thang (Hausapa) in CNF te kiangah, " Siate aw... ka zunsuak peuh mah veh aw.!! ci-in a nget le gamla pai saklo in, a pam mahmah ah zuntha sak hi.

Lampi ah Kituahpih Nupa khat Vua Gawp:
A zun thak khit phetin Mangbem lui kicihna lamah paito/ kahtopih uh a, lamhilh a tonpih uh Pa Cin Lam Thang le CNF te 2 a maiah paisak in, a laizang ah Hausapa koih in, a nungah CNF te 2 mah in zui uh hi. Tua bangin a paipai uh le Ngalbual mawtaw lampi tawh kituak/ kilet ahih manin, lampi geiah khawl ngam loin, lam nawl Lobual lakah khawlpih uh hi. Pai khia kik leuleu in Ngambual le Tungzang gamgi Pa Pau Hau i Lo a tun uh ciangin, CNF te khatin Singdawn ah kahto in a paina ding uh lampi en ci hi. Tua lai pan Ngalbual mual tham zui in Lampi a tunsuk uh le Tuithangte nupa khat lampi a pai mu ahih manin, tua nupate vua gawpin paisai vingveng sawnsawn uh hi.

Pa Cin Lam Thang Buanli ah Ak lei Ding Sawl:
Tua mun pan Ngalbual khua paina lampi kansuk uh a, Philka / Phil tun kicihna a om Tungzangte mah ahi Pa Thang Pian Khai' leicial tuibul piauzaang /sehtaak lak singpi nuai khatah khawlpih uh hi. Tua hun pen nitak lam nai (3:00 Pm) hun pawl hi dingin pa Lam Thangin gen hi. Tua bang a khawl laitak un CNF te in Lamhilh Pa Cin Lam Thang pen Buanli khua ah Ak khai dong ding le taiban (Pawtaa) ding mi 4 va sam pakin! ci-in paisak uh hi. Pa Lam Thang zong lau kawmkawm mahin paipah vingveng in, Buanli pan Taiban a nget mi 3,4 hiam? te tawh nitak lam nai (6:00 Pm) kim pawlin Philka a CNFte le Hausapa omna mun tung suk uh hi. Tua mun a tun ciangin kua ma husa lah kiza nawnlo banah kua mah na om nawn lo mawk ahih manin, Buanli khuamite zong ciahkik mai uh a, Pa Cin Lam Thang bekin tawlkhat sung ngak thapai hi. Kua mahmah awging le husa akizakloh ciangin ciah ding kithawi mai in, Tungzang gam lam zuan in Pangsih kicihna mun Rev.Tun Khan Zam (Tungzang AG pastor) te' Ngasa khawina (Nga khuk) Lobuk ah tawmvei tawlnga hi. Tua hun pen nitum khin thamin khuazing ta banah a ciah suak ding lah CNF te kihtak/ launa tawh ciah ngam loin, Sia Tun Khan Zam te' Lobuk ah amah kia giak suak mai hi. Zan thapai laupipi le lunghimawh mahmah ahih manin ihmu theilo in khuavak dong buk tungah Ak ihmu bangin omin zingsang khuavak teh Tungzang inn lam zuanin ciah hi.

Leicial Tuibul ah Kaplum:
Lamhilh Pa Cin Lam Thang pen Lobuk a gianna pan inn a tun ciangin, a innkuante akipan a veng a pamte le a diakdiak in Hausapa innkuanpihte in thudong bek tham loin khuazangbup kibuai khengkhang ta hi. Tua ciangin meltheih U lenau teng kithawi in, Ngalbuan le Buanli lam zui in India gamgi Zote - Tonsim (Champhai) lam upmawhna tawh kizong masa hi. Zote khua dong kizong in akimuh zawh loh ciangin inn lam kiciah kik a, khuaveng Ngalbualte pawl khat tawh a mau khua sungah kimukha uh hi. Tua Ngalbualte in a genna ah, "Nung November 25 (Sani ni) in hia galmual Buanli gam Pa Thang Pian Khai i Leicial tuibul kim tengah Zothau gin ahi lo, Galkap te thau ging namte 2 vei ging za ung " cih gen kha uh hi. Amau genna mun kim teng mah ah Ngalbualte mahin zonpih pah uh a, nasiatak akizon khit ciangin Pa Thang Pian Khai i leicial tuibul CNF te in Hausapa a khawlpih tawpna mun mahah Tungzang Hausapa Pa Zam Tung Thang @ Lalsing pa a sisa in kimukhia hi.

A Awmpi Tungah Lai Suang:
November 25,2000 (Saturday) ni a CNF te'n Inn pan a paikhiatpih / akaplup uh pen a sihzawh ni 4 cinni November 28,2000 (Tuesday) ni nitak lam (2:00Pm) hun pawlin kimukhia a, nitak lam nai (4:00Pm) hunin a luang Tungzang khua kitun hi. CNF te' gamtat siat dan pen Tuilam kiang botung khatah tu linlen kawmsa in kaplum in sisak ta zen uh hi. Tua banah CNF te in a Awm tungah laidal khat belhin laigelh uh a, " Tuithang leh Tungzang in CNF sum don inn khat Ks.1000(Tulkhat) pen ani cin ma in hong puaklo, Pa Zam Tung Thang zong Kawlgam galkapte tawh kipawl hi " ci-in lai suang uh hi. Hih a lai gelh uh pen Tanu thuneipi Sia Thang Kap Pau in Daily bu sungah limtak ciamteh in tuni dong om sinsen lai hi. Hih ni pen Tungzang khuabuppi kilinglawng in CNF te le CNF tawh kizom kha nasepna khempeuh tungah khang sawnsawnte dongin kilungkim ngei nawnlo ding ahihna Tungzang khua tangthu bek hilo in, Zomite' tangthu sungah a mangngei nawnlo dingin kiciamteh ta hi.

Kawl galkap 10 in Sigal:
Pa Zam Tung Thang' sihna thu Tedim kumpi zum lamah akizak cingin, Tedim pan Kawlgam galkapte 10 sigal ding le a thute kankawm in pai pah uh a, mi khatin sihgalna Ks.1000/- ta pia uh hi. Sih zanhah ni nitak (11:00Pm) hun pawlin, Inn sung lam a sigalte khempeuh inn pua lamah pusuakkhia sak in,amau laka kihel galkap Siavuan khatin Pa Zam Tung Thang i luang pumpi velin khei (Operation) bawlin limtak sit hi. Tua banah a sih laitak a puansilh pen Kawlgam galkapte in limtak kemin Tedim zumpi lamah pua uh hi. Tua banah Sihvui ni-in galkap 10 te in thau lawng khat ciat lawnin zahtak piakna le khakna nei uh hi. Pa Zam Tung Thang luanghawm pen Tungzang Baptist Church in lungkim huai takin vui uh hi. Pa Zam Tung Thang pen a sih in Kum (44) bek pha pan hi. Hih thute tawh kisai a telzaw a thei nuamte in misipa i Upipa Rev. Dr. Cin Lian Sum (Pastor- Emmanuel Baptist Church), Kawlpi' ciamtehna Dairy tungtawn in kidongthei lai ding hi.

A zi Nangawn in Sih lawh:
Pa Zam Tung Thang a sihni akipan a zi Nu Ning Khan Vung pen lungleng lua mahmah ahih manin, an le tui zong ne zo nawnlo in khakham veii lawh in om hi. A lawmpa nusiat zawh akipan tawmvei ihmu / mengme pan leh " U Thang in hong ompih den hi " ci-in ihmu theilo in om hi. Tua bang teng tawh pai toto in, nasep silbawl akipan sem zo nawnlo zah dingin thakia le lungkia cipin om hi. A sawtsawt ciangin, zatui zaha akipan bawl theih bangin kibawl ta le hoih thei lo ahih manin, a lungsim omzia nangawn man / hoih nawnlo hi. Lungsim hai/ le mawl pian gawp ta ahih manin, October 13,2007 ni-in a teenna Inn sungah deihloh penpen sihna tawh khasiat huai takin amah le amah (--) thu in leitung nusia hi.

Tagah Unau 6 te Topa'n Nusialo:
Amau nupa in Pasian piak pasal (3) leh numei (3) nei uh a, a Nu le pa a sih ciangin a papi uh Rev. Dr. Cin Lian Sum (Pastor- Emmanuel Baptist Church) in Kawlpi ah kemin pantah hi. Pasian huhna tawh tu in a tapa Uzaw pasalte nih Michigan State, USA ah om uh a, numei khat pen Dr. Suum i tapa Sia Mangpi tawh Australia ah om hi. Numei uzaw pen pasal nei-in, a pasal tawh Malaysia ah om in, adang nihte bel Kawlpi ah a papi Rev.Dr. Cin Lian Suum in kem hi. CNF/A te' bawlsiatna hanga nu le pa nei nawnlo hih tagah Unau 6 te Tagahte' lamah a pang tawntung i biak Pasian in nusia peuh mah kei ta hen!


 Source: Pa Khup Sian Sang & Pa Kam Khan Mung, (Tungzang)